Πρώτη (νήσος)

Για συνώνυμο οικισμό δείτε το λήμμα: Πρώτη (Αποσαφήνιση)

Η Πρώτη (τούρκικα: Kınalıada) είναι ένα νησί της Τουρκίας στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Ανήκει σε μια ομάδα νησιών γνωστές ως τα Πριγκηπόννησα.

Άποψη της Πρώτης

Πρώτη, Πριγκηπόννησα

Kınalıada - 2012

Η Πρώτη είναι το πιο κοντινό προς την Κωνσταντινούπολη νησί του συμπλέγματος των Πριγκηπονήσων (περίπου μία ώρα με το πλοίο). Κατά τους βυζαντινούς χρόνους, χρησίμευε ως τόπος εξορίας, με πιο διάσημο εξορισθέντα τον Αυτοκράτορα Ρωμανό Δ' Διογένη.

Η Πρώτη έχει το λιγότερο πράσινο από όλα τα Πριγκηπόννησα και η θάλασσά της έχει κοκκινωπό χρώμα, από τα ορυχεία χαλκού και σιδήρου που βρίσκονταν εκεί.

Είναι το μικρότερο από τέσσερα κατοικημένα Πριγκηπόννησα, με έκταση 1400 τ.μ. περίπου.

Ιστορικές αναφορές

Η παλαιότερη αναφορά στο νησί είναι από τον Εφέσιο Αρτεμίδωρο, στα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ., ο οποίος γράφει για "...νήσον Πρώτα λεγομένην". Πρόκειται για το δωρικό τύπο της σημερινής ονομασίας "Πρώτη". Η ονομασία προήλθε από το γεγονός ότι είναι το πρώτο από τα Πριγκηπόνησα που αντικρύζει ο ταξιδευτής.

Ο Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει ότι εκαλείτο και "Ακονίτις" ή "Ακόναι", επειδή έχει έδαφος βραχώδες και αργιλώδες, από το οποίο προμηθεύονταν λίθους κατάλληλους για ακόνισμα μετάλλων.

Στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο αναπτύχθηκε μικρός οικισμός στην ανατολική πλευρά του νησιού, όπου υπάρχει ασφαλές μικρό λιμάνι. Αυτό συμπεραίνεται από πλήθος τάφων και άλλων αρχαιοτήτων που έχουν βρεθεί. Στον οικισμό ζούσαν κυρίως αλιείς και θαλασσινοί γενικότερα. Όμως, στις απόκρημνες και απρόσιτες ανατολικές και βορειοδυτικές περιοχές της Πρώτης υπήρχαν πλήθος από ερημίτες και αναχωρητές καλογήρους.

Αργότερα στο νησί δημιουργήθηκαν τρία μοναστήρια: η "Κάτω Μονή" κοντά στον ψαράδικο οικισμό, η "Μονή Μεταμορφώσεως" στο οροπέδιο του νησιού και η μικρή "Μονή Βαρδανίου" κοντά στο λιμάνι. Τα μοναστήρια αυτά πρωταγωνίστησαν στη μακροχρόνια διαμάχη ανάμεσα στους εικονομάχους και τους εικονολάτρες, οπότε στο νησί συνέβησαν τραγικά γεγονότα, εξορίες και δολοφονίες αντιπάλων, τόσες ώστε ο συγγραφέας Άγγελος Βουδούρης να την χαρακτηρίσει "Πένθιμη Νήσο".

Η Πρώτη λεηλατήθηκε και καταστράφηκε δυο φορές: το 1204 στην πρώτη Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους της Δ' Σταυροφορίας και το 1302 από Λατίνους πειρατές.

Τόπος εξορίας

Μερικοί από τους άρχοντες του Βυζαντίου που εξορίστηκαν ή πέθαναν εδώ ήταν:

• Ο πατρίκιος Βαρδάνης, το 803, από τον οποίο ονομάστηκε: "Μονή Βαρδανίου" το μοναστήρι της Πρώτης που διέμεινε.
• Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβές στην Κάτω Μονή το 813.
• Ο αυτοκράτορας Λέων Ε΄ Αρμένιος κατακρεουργήθηκε μαζί με τους γιους του και τάφηκε στην Πρώτη από τις θυγατέρες του το 820. Εδώ εξορίστηκε και η σύζυγός του Θεοδοσία.
• Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Α΄ Λεκαπηνός εξορίστηκε από τα παιδιά του που τον εκθρόνισαν το 944 κι έζησε μισό αιώνα στην Κάτω Μονή της Πρώτης.
• Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ' Διογένης το 1071 εκθρονίστηκε, τυφλώθηκε και εξορίστηκε στη μονή του οροπεδίου της Πρώτης, όπου πέθανε το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους από σηψαιμία.

Μεταβυζαντινή εποχή

Οι Οθωμανοί την ονόμασαν "Cesire-i Kinali" και με αυτό το όνομα σημειώνεται σε απογραφή του 1563. Την εποχή αυτή είχε 63 κατοίκους, που διατηρούσαν αμπελώνες και κήπους.

Το 1624 υπέστη την επίθεση των Κοζάκων του Ντον, οι οποίοι λεηλάτησαν τα παράλια του Βοσπόρου και της γύρω περιοχής. Παρά το πλήγμα στην απογραφή του 1641 αναφέρονται 100 σπίτια με αμπέλια και καλλιέργειες κι ένα μοναστήρι.

Στις αρχές του 18ου αιώνα, το μοναστήρι είχε πολλά χρέη και γι' αυτό η διαχείριση της περιουσίας του ανατέθηκε σε Χιώτες εμπόρους. Όμως, το νησί είχε αρχίσει να ερημώνει και το 1743 ήταν έρημο και το χωριό του ερειπωμένο.

Το 1761 περίπου ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωαννίκιος Γ΄ Καρατζάς πούλησε την Πρώτη μαζί με τη Μονή Μεταμορφώσεως Σωτήρος στον άρχοντα Πιτάρη Κυρίτζη Διαμαντή, ο οποίος την μεταπούλησε στον Αλέξανδρο Ιωάννου Υψηλάντη, ηγεμόνα της Βλαχίας. Ως τα χρόνια της επανάστασης του εικοσιένα το νησί αποτελούσε μετόχι της μονής Καμαριώτισσας της Χάλκης.

Νεότερη εποχή

Το εγκαταλελειμμένο νησί ξανακατοικήθηκε στα 1828-1830 από προτεστάντες Αρμένιους. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν και Έλληνες. Η πρώτη οικογένεια Ρωμιών που αναφέρεται ήταν του Ηλία Σαρή Κωνσταντόγλου στα 1831 περίπου, ο οποίος είχε καΐκια.

Όταν η ελληνική κοινότητα αυξήθηκε, έκτισε το ναό της Γεννήσεως της Θεοτόκου στο χώρο που υπήρχε άλλοτε η Κάτω Μονή. Επίσης, ίδρυσε τριτάξιο σχολείο. Ναό διατηρούσε και η αρμενική κοινότητα, η οποία τη νεότερη εποχή ήταν πάντα πολυπληθέστερη της ελληνικής.

Το 1906 στα κτίρια της Μονής Μεταμόρφωσης του Σωτήρος ιδρύθηκε το "Εθνικό του Γένους Ορφανοτροφείο Θηλέων" από τον πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄, έπειτα από γενναία ευεργεσία του Συμεωνάκη Σινιόσογλου.

Κατά τον 20ό αιώνα στο νησί κτίστηκαν κάποιες αρχοντικές κατοικίες από Έλληνες, Λεβαντίνους και Αρμένιους (οικίες: Σεϊμήρη, Φρυδά, Ράκα, Αρσενάκη, Νικολαΐδη, Ελισσαίου, Menevich, Servichen κ.ά.) χωρίς να χάσει τον ψαράδικο χαρακτήρα του. Αποτελούσε θέρετρο των πλούσιων οικογενειών της Πόλης. Για πολλά χρόνια λειτουργούσε το πολυτελές ξενοδοχείο Chahab από την ομώνυμη αρμένικη οικογένεια, που κατεδαφίστηκε το 1960.

Σήμερα

Η Πρώτη όπως πάντοτε, είχε την μικρότερη σε αριθμό ελληνική κοινότητα των Πριγκηποννήσων με 50 κατοίκους. Παλαιότερα υπήρχε και τριτάξια σχολή που έκλεισε λόγω έλλειψης μαθητών. Η μοναδική εκκλησία Ελλήνων στο νησί είναι ο ναός της Γεννήσεως της Θεοτόκου με 50 ενορίτες. Μέχρι τη δεκαετία του 1950, η πλειοψηφία του πληθυσμού του νησιού ήταν χριστιανοί Αρμένιοι. Σήμερα η πλειοψηφία του πληθυσμού του νησιού είναι μουσουλμάνοι Τούρκοι.

Πηγές

• Ακύλα Μήλλα, "Πριγκηπόνησα", εκδ. ΤΑ ΝΕΑ 2008.