Νέο Κύμα (ιστοριογραφικό ρεύμα)

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Νέο Κύμα.

Νέο Κύμα, ή Μετα-αναθεωρητική σχολή, έχει ονομαστεί μία διεπιστημονική προσέγγιση που εστιάζει στη μελέτη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου και εκπροσωπείται στην Ελλάδα κυρίως από τον Στάθη Καλύβα και τον Νίκο Μαραντζίδη.

Ορίζει ως κύριο υπαίτιο για τον εμφύλιο το ΚΚΕ και αναφέρει πως η δράση του ήταν καθοριστική για το φαινόμενο του εγχώριου δωσιλογισμού. Ταυτόχρονα μετατοπίζει το όριο των εμφύλιων συγκρούσεων στην περίοδο 1943-1949, θεωρώντας τον Εμφύλιο του 46-49 συνέχεια των ενδοαντιστασιακών συγκρούσεων και των Δεκεμβριανών. Οι ιστοριογραφικές αναγνώσεις του Νέου Κύματος έχουν προκαλέσει αντιπαράθεση μεταξύ ιστορικών, γύρω από τη φύση των εμφυλίων συγκρούσεων, τη διάρκειά τους, τις προθέσεις των πρωταγωνιστών της και την παραμελημένη αριστερή βία.

Η μεθοδολογία που χρησιμοποιεί το Νέο Κύμα θεωρείται πως έχει συνεισφέρει στην ελληνική ιστοριογραφία, αν και δεν θεωρείται πρωτότυπη.

Καταγωγή της προσέγγισης

Απέναντι στη λεγόμενη αναθεωρητική ματιά των ιστορικών της γενιάς του ’60-’70, που είχε καθιερωθεί ήδη στη Μεταπολίτευση, εμφανίστηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 μια νέα αναθεωρητική ματιά, αυτοαποκαλούμενη ως «μετα-αναθεωρητική», η οποία θέλησε να διαφοροποιηθεί και να αμφισβητήσει τις μέχρι τότε ιστοριογραφικές «βεβαιότητες» και «ορθοδοξίες». Το φαινόμενο αυτό συμπίπτει χρονικά με ευρύτερες μεθοδολογικές και ερμηνευτικές μετατοπίσεις στην Ευρωπαϊκή ιστοριογραφία σχετικά με τον χαρακτήρα και τις ιδιαιτερότητες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτές οι νέες αναθεωρητικές ματιές ονομάστηκαν «νέο κύμα». Φορέας τους έγινε το «Δίκτυο για τη Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων» με κυριότερους εκπρόσωπους τον Καλύβα και τον Μαραντζίδη. Το δίκτυο σχηματίστηκε με τη συσπείρωση μιας ομάδας ερευνητών, διδακτόρων και ακαδημαϊκών που εκφράζουν ποικίλες ιδεολογικές θέσεις ενώ παράλληλα προέρχονται από διάφορα επιστημονικά πεδία.

Το πρώτο νεοκυματικό έργο ήταν η εργασία του Καλύβα «Κόκκινη Τρομοκρατία: Η βία της Αριστεράς στην Κατοχή».

Θέσεις και απόψεις

Η «μετα-αναθεωρητική» σχολή αυτοπροσδιορίζεται ως «ανεξάρτητη και αντικειμενική». Δεν προτείνει μία νέα ιστοριογραφική προσέγγιση, αλλά θεωρείται ότι επαναφέρει τα μετεμφυλιακά σχήματα της κόκκινης τρομοκρατίας και των «τριών γύρων». Θεωρεί πως η Ερυθρά Τρομοκρατία αποτελεί τον κύριο λόγο για το φαινόμενο του δωσιλογισμού και της συνεργασίας πολιτών με τις αρχές κατά τη περίοδο της κατοχής και πως ο χαρακτήρας της βίας του ΕΑΜ ήταν αυθαίρετος και ταυτόσημος με τη σοβιετική τρομοκρατία. Οι κύριοι εκφραστές της υποστηρίζουν πως το ΚΚΕ ήταν ένα βαθιά αντιδημοκρατικό, σταλινικό και ολοκληρωτικό κόμμα το οποίο είχε ως στόχο την ηγεμόνευση της εθνικής αντίστασης, ενώ η βία αποτελούσε βασικό στοιχείο της πολιτικής του. Ταυτόχρονα υποστηρίζουν πως τα Δεκεμβριανά δεν αποτελούσαν μια ξαφνική εξέγερση, αλλά ήταν το αποτέλεσμα της εγκληματικής δράσης του ΚΚΕ κατά την περίοδο της κατοχής, η οποία φανερωνόταν μέσα από εκκαθαρίσεις πολιτικών αντιπάλων, απουσία δημοκρατικών διαδικασιών και ιδεολογικό φανατισμό των στελεχών του.

Όσον αφορά την περίοδο μετά τα Δεκεμβριανά, οι Καλύβας/Μαραντζίδης αναφέρουν πως η επιλογή του ΚΚΕ να απέχει από τις εκλογές του 1946, έγινε προκειμένου προκειμένου να υλοποιηθούν οι επιδιώξεις του Νίκου Ζαχαριάδη, «για την μετατροπή της Ελλάδας σε Λαϊκή δημοκρατία». Επιπλέον υπογραμμίζουν πως η μεταφορά παιδιών κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, βαραίνει ηθικά περισσότερο τον ΔΣΕ, απ ότι τις κυβερνητικές δυνάμεις, η οποία -διακρινούσα από πολιτική υστεροβουλία- έλαβε χώρα λιγότερο για τη σωτηρία των παιδιών και περισσότερο για την ενίσχυση του αντάρτικου με έμψυχο δυναμικό.

Ο Μαραντζίδης αναφέρει πως λόγω των διώξεων του μετεμφυλιακού κράτους νομιμοποιήθηκε ηθικά η αριστερή κουλτούρα, ενώ ο Καλύβας πως από την περίοδο της μεταπολίτευσης και μετά, η συντριπτική πλειοψηφία των ιστορικών έργων αποτελεί αριστερή μυθολογία, κατασκευασμένη από απολογητές της Αριστεράς. Σύμφωνα με τον Καλύβα, «οι νέες αυτές ματιές ανατρέπουν καθιερωμένους μύθους της μεταπολίτευσης, γεγονός που στις μέρες μας επηρεάζει τη συζήτηση για το σήμερα. Εξάλλου, φαίνεται πως μύθοι του χθες έπαιξαν κάποιο ρόλο στην ανάδειξη των αυταπατών του σήμερα».

Τα εργαλεία που χρησιμοποιεί η «μετα-αναθεωρητική» σχολή, δηλαδή η έμφαση στο τοπικό και υποκειμενικό, η ανάδειξη των κοινωνικών διεργασιών και η επίδραση τους στις μεταπολεμικές πολιτικές επιλογές και η ένταξη των γεγονότων της Ελλάδας σε ένα γενικευμένο πλαίσιο ευρωπαϊκής κρίσης, θεωρείται πως συμβάλλουν σημαντικά στη μελέτη της κατοχής και «των εμφυλίων».

Κριτικές

Οι απόψεις του «νέου κύματος» επικρίθηκαν και έγιναν αντικείμενο συζήτησης τη δεκαετία του 2000 μέσω δημοσιεύσεων, κυρίως σε εφημερίδες όπως Τα Νέα και η Ελευθεροτυπία. Οι κριτικοί του, αναφέρουν πως η κατοχική βία δεν ασκήθηκε κυρίως από το ΚΚΕ, αλλά από τους κατακτητές και τις δωσιλογικές οργανώσεις καθώς αυτοί κατείχαν την εξουσία. Ταυτόχρονα, αναφέρουν πως η μετατόπιση του χρονικού ορίου του εμφυλίου στην περίοδο 1943-1949, με κοινή συνιστώσα την απόπειρα του ΚΚΕ να καταλάβει την εξουσία είναι αμφισβητήσιμη, καθώς τόσο οι συνθήκες όσο και οι πρωταγωνιστές, διέφεραν στις 3 συγκρούσεις (Κατοχή,Δεκεμβριανά,Εμφύλιος), με τον τελευταίο να ξεκινά ως η αντίσταση των δυνάμεων του ΕΑΜ απέναντι στη Λευκή Τρομοκρατία. Επιπροσθέτως, υποστηρίζουν ότι σε περίπτωση που το ΚΚΕ ήθελε να καταλάβει βίαια την εξουσία , θα το διέπραττε την περίοδο μεταξύ 12 και 18 Οκτωβρίου του 1944, πριν την άφιξη της Εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. Όσον αφορά τα Δεκεμβριανά, προσθέτουν πως αποτελούσαν την ευκαιρία που επιδίωκε η Βρετανική κυβέρνηση, προκειμένου να περιθωριοποιήσει το ΕΑΜ, και να επαναφερθεί η μοναρχία προκειμένου να διατηρηθεί η Ελλάδα στη βρετανική σφαίρα επιρροής.

Άλλοι, όπως ο Κώστας Παλούκης αναφέρουν πως η απο-πολιτικοποιημένη αναθεώρηση του νέου κύματος, επιχειρείται λόγω ιδεολογικής προκατάληψης των υποστηρικτών του, γεγονός που υπογραμμίζει και ο Θανάσης Σφήκας. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Ιάσονας Χανδρινός προβάλλει την έλλειψη τεκμηρίωσης των ισχυρισμών της μετα-αναθεωρητικής σχολής.

Ο ιστορικός Χάγκεν Φλάισερ υπέδειξε ότι ο Στάθης Καλύβας προλόγισε έκδοση λογοκριμένου τεκμηρίου (την έκθεση του Ντέηβιντ Γουάλλας) χωρίς την αντίστοιχη σήμανση/ενημέρωση του αναγνωστικού κοινού. Παράλληλα κατά τον Φλάισερ , ενώ ο Καλύβας προτείνει τη γενίκευση της περίπτωσης της κόκκινης βίας στην Αργολίδα όπου θεωρεί ότι η κόκκινη βία υπερίσχυε ταυτόχρονα θεωρεί ότι τα συμπεράσματα μπορούν να γενικευθούν για όλη την Ελλάδα. Επιπλέον, υποστηρίζει πως αυτοναιρείται αφού σε ξενόγλωσσο βιβλίο του υπολογίζει 40.000 τα θύματα αντεκδικήσεων των κατοχικών δυνάμεων εναντίον 15.000 της αντίστοιχης αριστερής βίας. Ακόμη όμως κατά τον Φλάισερ, στην περίπτωση της Αργολίδας την οποία θεωρεί ως το βασικό πρότυπο γενίκευσης για όλη την Ελλάδα, υιοθετεί τα μη ασφαλή στοιχεία γιού θύματος του ΕΑΜ και στελέχους των ταγμάτων ασφαλείας και στο τέλος υπολογίζει τα ποσοστά της κόκκινης βίας μεγαλυτέρα ακόμη και από τα αρχικά της πηγής του. Η συγκεκριμένη πηγή θεωρείται από τον Χάγκεν Φλάισερ ως αποδεδειγμένα μεροληπτική.

Πηγές

• Αντωνίου, Γιώργος· Μαραντζίδης, Νίκος (2008). «Το επίμονο παρελθόν». Στο: Αντωνίου, Γιώργος· Μαραντζίδης, Νίκος. Η εποχή της σύγχυσης. Η δεκαετία του ’40 και η ιστοριογραφία. Αθήνα: Εστία. σελ. 11-52. 
• Δορδανάς, Στράτος (2015). «Ο Goldgahen, το «νέο κύμα» και ο «διάλογος για την ιστορία»: Όψεις και όροι της δημόσιας ιστορίας στη Γερμανία και στην Ελλάδα». Στο: Ανδρέου, Αντρέας Π.· Κακουριώτης, Σπύρος· Κόκκινος, Γιώργος· Λεμονίδου, Έλλη· Παπανδρέου, Ζέτα· Πασχαλούδη, Ελένη. Η Δημόσια Ιστορία στην Ελλάδα. Χρήσεις και καταχρήσεις της ιστορίας. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. σελ. 99-116. ISBN 9789604585311. 
• Μπακογιάννη, Κατερίνα (2014). «Νίκος Μαραντζίδης: «Εχω ξαδέλφια στελέχη του ΚΚΕ. Θεωρούν ότι προδίδω την οικογένεια»». Η Καθημερινή. https://www.kathimerini.gr/opinion/interviews/776107/nikos-marantzidis-echo-xadelfia-stelechi-toy-kke-theoroyn-oti-prodido-tin-oikogeneia/. Ανακτήθηκε στις 12/3/2021. 
• Καλύβας, Στάθης N.· Μαραντζίδης, Νίκος (2016). Εμφύλια πάθη. 23+2 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο. Αθήνα: Μεταίχμιο. ISBN 978-618-03-0906-5. 
• Παλούκης, Κώστας (2017). «Η λογική της ενδοαριστερής βίας: Κομματικοί εναντίον τροτσκιστών/αρχειομαρξιστών». Στο: Βόγλης, Πολυμέρης· Παπαθανασίου, Ιωάννα· Σακελλαρόπουλος, Τάσος. Δεκέμβρης 1944: Το παρελθόν και οι χρήσεις του. Αλεξάνδρεια. σελίδες 103–123. ISBN 978-960-221-731-3. 
• Σακκάς, Γιάννης (2016). «Η ιστοριογραφία για τα Δεκεμβριανά: παλαιά αφηγήματα, σύγχρονες ερμηνείες,νέες κατευθύνσεις». Στο: Θανάσης Σφήκας· Λουκιανός Χασιώτης· Ιάκωβος Μιχαηλίδης. Δρόμοι του Δεκεμβρίου:Από τον Λίβανο στην Αθήνα 1944. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. σελίδες 291–308. ISBN 978-960-458-688-2. 
• Σφήκας, Θανάσης (2011). «Ο ναρκισσισμός των μικρών πραγμάτων: περί σύγχυσης, ιστοριογραφίας και άλλων δαιμόνων». Μνήμων 30: 315-336. doi:10.12681/mnimon.51. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/mnimon/article/view/7759. 
• Σφήκας, Θανάσης (2006). «Μια άλλη συζήτηση που μυρίζει "ναφθαλίνη": ο Μελιγαλάς, το κονσερβοκούτι και η αναθεώρηση της ιστορίας». Ουτοπία: διμηνιαία έκδοση θεωρίας και πολιτισμού (69): 167-176. http://pandemos.panteion.gr/getfile.php?uri=http://localhost:8080/fedora/objects/iid:1785/datastreams/PDF1/content&mimetype=application%2Fpdf&filename=sfikas_OYTOPIA_69.pdf. 
• Τζούκας, Βαγγέλης (2012). ««Ο Εμφύλιος μέσα τους». Σύγχρονες ερμηνείες για τη δεκαετία 1940-1950 και πολιτικές διαμάχες στην ελληνική μετανεωτερικότητα». Στο: Δαλκαβούκης, Βασίλης Κ.· Πασχαλούδη, Ελένη· Σκουλίδας, Ηλίας· Τσέκου, Κατερίνα. Αφηγήσεις για τη δεκαετία του 1940. Από το λόγο του κατοχικού κράτους στη μετανεωτερική ιστοριογραφία. Αθήνα: Επίκεντρο. σελ. 399-417. 
• Χανδρινός, Ιάσονας (2012). Το τιμωρό χέρι του λαού: Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα. Αθήνα: Θεμέλιο. ISBN 978-960-310-356-1. 
• Χαραλαμπίδης, Μενέλαος (2014). Δεκεμβριανά 1944. Η μάχη της Αθήνας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 978-960-221-640-8. 
• (Αγγλικά)Kornetis, Kostis (2014). From Reconciliation to Vengeance: The Greek Civil War on screen in Pantelis Voulgaris’s "A Soul so Deep" and Kostas Charalambous’s "Tied Red Thread". Νέα Υόρκη: FILMICON: Journal of Greek Film Studies. σελ. 95-116. 

Περαιτέρω ανάγνωση

• Manos Avgeridis (2017). «Debating the Greek 1940s: histories and memories of a conflicting past since the end of the Second World War». historein 16: 8-46. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/historein/article/view/9400. 
• Polymeris Voglis και Ioannis Nioutsikos (2017). «The Greek Historiography of the 1940s. A Reassessment.». Südosteuropa 65 (2): 316-333. https://www.occupation-memories.org/downloads/Sueosteuropa-The-Greek-Historiography-of-the-1940s_-A-Reassessment.pdf. 

• Vassiliki Kaisidou, "The novel of the Greek civil war in the twenty-first century: (post)memory and the weight of the past", Byzantine and Modern Greek Studies, online by CUP, 07 October 2020. (βλ. υποσημειώσεις)