Μιχαήλ Ψελλός

Ο Μιχαήλ Ψελλός (Κωνσταντινούπολη, 1018 - Κωνσταντινούπολη, Μάιος 1078) ήταν Βυζαντινός λόγιος, φιλόσοφος, ιστορικός, ποιητής, ιατρός, αστρονόμος, διπλωμάτης, πολιτικός και συγγραφέας με επιβλητικό διδακτικό και συγγραφικό έργο σε όλους τους κλάδους των γραμμάτων και των επιστημών. Είχε σημαντική προσφορά στον χώρο της γενικής και ανώτερης παιδείας, στην οργάνωση και ανάπτυξη της οποίας στον 11 αιώνα η συμβολή του υπήρξε καίρια. Δίδαξε στο Πανδιδακτήριο, δηλαδή το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως, στο οποίο είχε αποκτήσει τη θέση του ύπατου των φιλοσόφων (δηλαδή πρύτανη, με τους σημερινούς όρους). Γνωστότερο έργο του είναι η Χρονογραφία, εξιστόρηση των γεγονότων της περιόδου 976-1078. Το πραγματικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος Ψελλός, ενώ το Μιχαήλ ήταν το μοναστικό του όνομα, μια και έζησε για λίγο καιρό σε ένα μοναστήρι, το οποίο και εγκατέλειψε και γύρισε στην πρωτεύουσα, όπου επανακατέλαβε τη σημαντική θέση που κατείχε στην Αυλή.

Μιχαήλ Ψελλός
Ο Μιχαήλ Ψελλός (αριστερά) με τον μαθητή του, αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	1018 Κωνσταντινούπολη
Θάνατος	Μαΐου 1078 Κωνσταντινούπολη
Χώρα πολιτογράφησης	Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Θρησκεία	Ανατολικός Ορθόδοξος Χριστιανισμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Μητρική γλώσσα	αρχαία ελληνικά
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	φιλόσοφος συγγραφέας πολιτικός ιστορικός ποιητής ιατρός αστρονόμος
Αξιοσημείωτο έργο	Χρονογραφία
Σχετικά πολυμέσα

Το γενικότερο ιστορικό περίγραμμα

Το 1025, επτά χρόνια μετά τη γέννηση του Ψελλού, πέθανε ο Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος και ο αδελφός του ο Κωνσταντίνος Η΄ κυβερνούσε πια μόνος. Η κόρη του Ζωή Πορφυρογέννητη παντρεύτηκε τον Ρωμανό Αργυρό το 1028. Δύο μέρες αργότερα ο Κωνσταντίνος πέθανε και η Ζωή με τον Ρωμανό Αργυρό ανέβηκαν στον θρόνο. Έξι χρόνια αργότερα δολοφονήθηκε ο Ρωμανός και η Ζωή παντρεύτηκε τον Μιχαήλ Παφλαγόνα, αδελφό του παραδυναστεύοντος επί των οικονομικών (υπουργού) Ιωάννη του Ορφανοτρόφου. Επί αυτοκράτορα Μιχαήλ Δ΄ το Βυζάντιο επανάκτησε τη Σικελία με τον Γεώργιο Μανιάκη, οι Σελτζούκοι Τούρκοι απειλούσαν τα βυζαντινοαρμενικά σύνορα, ενώ σχεδόν ταυτόχρονα εξεγείρονται οι Βούλγαροι υπό τον Πέτρο Ντελιάν. Όταν ο Μιχαήλ Δ΄ πέθανε, τον διαδέχτηκε ο ανιψιός του Μιχαήλ Ε' Καλαφάτης. Ο Μιχαήλ εξόρισε τον θείο του Ιωάννη Ορφανοτρόφο και περιορίζει τη Ζωή σε γυναικείο μοναστήρι, φοβούμενος τις δολοπλοκίες της. Ωστόσο αυτές οι ενέργειές του προκάλεσαν ταραχές στην Κωνσταντινούπολη και οδήγησαν στην τύφλωση και εκθρόνισή του. Τότε η Ζωή παντρεύτηκε τον Κωνσταντίνο Θ' Μονομάχο, ο οποίος βασίλεψε από το 1042 έως το 1055. Στη διάρκεια της βασιλείας του οι Ρώσοι επιτέθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και οι Σελτζούκοι Τούρκοι εισέβαλαν στην Αρμενία, όπου ηττήθηκαν. Οι Πετσενέγκοι πέρασαν τον Δούναβη και λεηλάτησαν τη Θράκη, ενώ το σχίσμα ανάμεσα στη Δυτική και την Ανατολική Εκκλησία βάθυνε εξαιτίας της κρίσης του filiοque.

Τέτοια γεγονότα διαμόρφωναν το περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκε ο Μιχαήλ Ψελλός ο Νεότερος, ο Ύπατος των Φιλοσόφων, (δηλαδή πρύτανης του Πανδιδακτηρίου, του πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης). Οι πηγές αναφέρουν πως ο Μιχαήλ ο Ψελλός ήλθε στη ζωή το 1018 στην Κωνσταντινούπολη, ενώ το έτος του θανάτου του εικάζεται από ορισμένους ιστορικούς ότι είναι το 1078, ενώ από άλλους το 1081. Η μάλλον αυθαίρετη ταύτισή του με κάποιον Μιχαήλ της Νικομήδειας μας οδηγεί στο 1081, ενώ η απόδοση της εισαγωγής του έργου Διόπτρα του Φίλιππου Μονότροπου στον Ψελλό υποδεικνύει το 1096. Οι γονείς του κατάγονταν από τη Νικομήδεια. Διπλωμάτης, φιλόσοφος, μαθηματικός, αλχημιστής, αστρονόμος, φυσικός, θεολόγος, νομικός και ιστορικός, ο Ψελλός γεννήθηκε σε μια οικογένεια με μέτρια οικονομική κατάσταση. Έλαβε, όμως, σημαντική μόρφωση, στην Αθήνα, που τον βοήθησε στη σταδιοδρομία του στη δημόσια διοίκηση, καθώς η μόρφωση και οι γνώσεις γενικότερα εκτιμούνταν ιδιαίτερα στη βυζαντινή κοινωνία, όσο και ο ευνουχισμός, για όποιον ήθελε αναλάβει υψηλές θέσεις στον διοικητικό μηχανισμό.

«Νυν ημέρα σωτήριος, νυν ελευθερία κακώσεων, νυν βασιλείας πύργος ακλόνητος, τείχος ακράδαντον, στύλος άσειστος..που τα των Περσών αυχήματα, που τα Μήδων φρυάγματα, που η των Σκυθών εποπτευομένη επιδρομή, που η αλαζών των Τούρκων οφρύς και η ανυπόστατος του βαρβάρου ορμή...

Εγκώμιο προς τον αυτοκράτορα Ρωμανό Διογένη, με την ευκαιρία της ανάρρησής του

Ο Ψελλός ανήκε στους ενεργητικούς διανοούμενους της εποχής του και είχε την ελπίδα πως μπορούσε να ασκήσει δυναμική επίδραση σε αυτήν. Άσκησε το νομικό επάγγελμα και, επί Μιχαήλ Ε', διορίστηκε βοηθός δικαστή στη Φιλαδέλφεια, ενώ κατόπιν έγινε αυτοκρατορικός γραμματέας, αλλά αποπέμφθηκε το 1054, οπότε και εξαναγκάστηκε να αναλάβει το μοναστικό σχήμα στη μονή του Ολύμπου Βιθυνίας, όπου πήρε και το όνομα Μιχαήλ, καθώς τo πραγματικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος. Γρήγορα, όμως, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να αναλάβει ενεργό δράση στην πολιτική. Ήταν ένας από τους πρεσβευτές που στάλθηκαν στον Ισαάκιο Κομνηνό, μετά την ήττα του αυτοκρατορικού στρατού κοντά στη Νίκαια, το 1057. Διατήρησε την επιρροή του στα πράγματα υπό τον Κωνσταντίνο Ι' Δούκα (1059-1067), ενώ υπό τον Μιχαήλ Ζ' (1071-1078) έγινε παραδυναστεύων, δηλαδή πρώτος υπουργός του κράτους. Το γεγονός ότι κατόρθωσε να διατηρήσει την επιρροή του μέσα από τόσες διαδοχικές αλλαγές, επαναστάσεις και ίντριγκες υποδεικνύει τις πραγματικές πνευματικές του δυνατότητες, σε σημείο που ακόμη και ο Κρουμπάχερ, ένας σοβαρός επικριτής του, να πει πως, «συγκρινόμενος με τον Ρογήρο Βάκωνα και τον Μεγάλο Αλβέρτο, ήταν ο πρώτος άνδρας της εποχής του».

Λέγεται πως επί Μιχαήλ Ζ' εγκατέλειψε τη Βασιλεύουσα και τράβηξε για τη Νικομήδεια, όπου έζησε μέσα στη φτώχεια και πέθανε ξεχασμένος από τις νεότερες γενιές. Μαζί του έσβησε ολοκληρωτικά το όραμα της αναβίωσης του ελληνικού πνεύματος, αν και η προσπάθειά του ήταν να συνδυάσει το ελληνικό πνεύμα και τον χριστιανισμό. Πίστευε πως το ένα είχε πολλά να προσφέρει στο άλλο και τ’ ανάπαλιν.

Το έργο του

Η Χρονογραφία του περιγράφει τα έτη 976-1078, με βάση τις προσωπικές του παρατηρήσεις. Ο Ψελλός παρουσιάζει τα γεγονότα ως αποτέλεσμα ισχυρών προσωπικών συγκρούσεων, συναισθημάτων και δολοπλοκιών, δίχως να αφήνει χώρο για τη Θεία Πρόνοια. Ως συγγραφέας ήταν σταθερά ατομιστής στην προσέγγισή του. Κοίταζε τον κόσμο από τη δική του οπτική γωνία, άλλοτε σοβαρά και άλλοτε ειρωνικά.

Δίδασκε τα μαθηματικά στηριζόμενος στον Νικόμαχο, τον Ευκλείδη και τον Θέωνα. Ο Ρ. Tannery αναφέρει πως είχε ασχοληθεί και με τον Διόφαντο, όπως προκύπτει από ανέκδοτη επιστολή του. Από άλλες επιστολές του βγαίνει το συμπέρασμα ότι εκτός των άλλων δίδασκε και γεωμετρία («την εν γραμμαίς θεωρίαν»). Εκτός των άλλων έργων του αναφέρεται και το επίτομο Περί Αριθμών, το οποίο αναφέρεται στο χαμένο 7ο βιβλίο του Ιάμβλιχου, Συναγωγή των πυθαγόρειων δογμάτων. Εγραψε και φυσικές πραγματείες. Σε επιστολή του αναφέρει ότι οι φθορές και οι γενέσεις της ύλης γίνονται από φυσικά αίτια και όχι από αόρατες και μυστικές δυνάμεις. Αυτή η θεώρηση τού έδωσε τη δυνατότητα να ερμηνεύσει τις μεταμορφώσεις της ύλης και τις αλλαγές της φύσης κάτω από τo πρίσμα ενός φυσικού νόμου.

Ανάμεσα στα έργα του που γεννήθηκαν με βάση τούτη την άποψη ήταν το Επιλύσεις φυσικών ζητημάτων, στο οποίο περιέχονται και στοιχεία μετεωρολογίας. Επίσης, αξιόλογο έργο του είναι το Περί λίθων δυνάμεως, στο οποίο περιέχονται και φυσικές ιδιότητες των ορυκτών. Σε άλλη επιστολή του, που απευθύνει στον τότε Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλλάριο, αναφέρεται στην παρασκευή του χρυσού. Έγραψε και αστρονομικά έργα, όπως το Περί μεγάλου ενιαυτού και το σωζόμενο Περί της κινήσεως του χρόνου, των κύκλων του Ηλίου και της Σελήνης, της εκλείψεως αυτών και της του Πάσχα ευρέσεως.

Ο Ψελλός έγραψε ακόμη και μικτές εργασίες. Στην πραγματεία του Διδασκαλία παντοδαπή, που επίσης σώζεται, περιέχονται 200 επιστημονικά θέματα πάνω στην αστρονομία, τη μετεωρολογία, την κοσμολογία, τη φυσική, τη βοτανική και τα μαθηματικά. Στο έργο του Σύνταγμα Ευσύνοπτον εις τας Τέσσερας Μαθηματικάς Επιστήμας, εκτός από τις επιστήμες της Αριθμητικής, της Μουσικής, της Γεωμετρίας και της Αστρονομίας υπάρχουν και στοιχεία Μετεωρολογίας. Το συγκεκριμένο έργο θεωρείται και το πρώτο ελληνικό μαθηματικό βιβλίο που εκδόθηκε με τη μέθοδο της τυπογραφίας το 1532.

Στον Ψελλό, επίσης, αποδίδεται, αν και τούτο είναι μάλλον ανακριβές, το έργο Περί Δαιμόνων. Ως φιλόσοφος ο Ψελλός δίνει έμφαση στον ρόλο της φύσης η οποία, δημιουργημένη από τον Θεό, λειτουργεί σύμφωνα με αμετάβλητους νόμους. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση μένει πολύ λίγος χώρος για την ιδέα του θαύματος.

Γενικά στα γραπτά του κείμενα απέρριπτε τη συμβατική αισθητική του άσπρο-μαύρο, αν και εφάρμοσε τούτη τη μέθοδο στους πανηγυρικούς του Κωνσταντίνου Ι' και Μιχαήλ Ζ'. Προσπάθησε να πλάσει σύνθετες και αντιφατικές εικόνες, όπως ο Κωνσταντίνος Θ' στη «Χρονογραφία» του ή ο μοναχός Ηλίας στις επιστολές του. Οι ψυχολογικοί του χαρακτηρισμοί είναι πλούσιοι και πολυποίκιλοι, περιλαμβάνοντας ακόμη και το θέμα της σεξουαλικής επιθυμίας. Συνήθως αντιλαμβανόταν το παρελθόν όχι ως ροή γεγονότων, αλλά ως σειρά εικόνων, όχι μόνο των αυτοκρατόρων και των αυτοκρατειρών, αλλά επίσης των ευνοούμενων και των αγαπημένων τους. Ο Ψελλός υμνούσε τn φιλία και ο ίδιος ήταν πιστός φίλος. Ωστόσο, γνώριζε πως η κοινωνική πραγματικότητα του Βυζαντίου απαιτούσε συχνά συμβιβασμούς με τη συνείδηση και την ιδιότητα του χαμαιλεοντισμού.

Στην πραγματικότητα στον Ψελλό οφείλουν την ιστορική τους συνέχεια οι ιδέες του Πλάτωνα, τον οποίο είχε σε περίβλεπτη θέση αντίθετα με τον Αριστοτέλη, γεγονός που φαίνεται στα σχόλιά του στο «Περί Ερμηνείας» του τελευταίου. Η εμμονή του στην προσπάθεια αναβίωσης του ελληνικού πνεύματος τον οδήγησε σε αντίθεση με την ιεραρχία του κλήρου, σε σημείο που σχεδόν εκδιώχθηκε από την εκκλησία. Εντούτοις, επέμενε στη διδασκαλία και τα γραπτά του κείμενα πως η φιλοσοφία και η θεολογία δεν ήταν δύο διαφορετικές επιστήμες. Η φιλοσοφία βάζει τις βάσεις πάνω στις οποίες η θεολογία χτίζει τις πνευματικές της ενοράσεις. Με άλλα λόγια θεωρεί πως η ελληνική φιλοσοφία δεν είναι θεραπαινίδα της χριστιανικής θεολογίας αλλά συνεργάτης της. Ο Ψελλός ήταν πεπεισμένος πως η φιλοσοφία και η θεολογία ενωμένες μπορούσαν να δώσουν απάντηση στα αιώνια προβλήματα της ανθρωπότητας. Αναθεωρώντας την ιδέα της φιλοσοφίας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κωνσταντινούπολης, ο Ψελλός αναβίωσε το πνεύμα της αρχαίας Αθήνας. Τούτη η ανανέωση των κλασικών σπουδών στο Βυζάντιο είχε μακροχρόνια αποτελέσματα, σε σημείο που ο Ψελλός θεωρείται σήμερα πρόδρομος της ιταλικής Αναγέννησης.

Το εξαιρετικό για τον Ψελλό είναι ότι κατόρθωσε να αναβιώσει αρκετούς από τους συγγραφείς των απόκρυφων έργων, η ύπαρξη των οποίων είχε από πολλού ξεχαστεί. Από την εποχή του 9ου αιώνα και τη γέννηση του Ψελλού στον 11ο αιώνα ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να ανατρέξει κανείς σε βυζαντινές πηγές για τον Ερμητισμό και τον Ερμή τον Τρισμέγιστο, για τον Ιούλιο Αφρικανό, για τον Πρόκλο και το Περί της ιερατικής τέχνης ή για τους Χαλδαϊκούς χρησμούς, δηλαδή για συγγραφείς και έργα που θεωρούνται κλασικά στον χώρο του μυστικισμού και της μαγείας. Ο Ψελλός με τις παρατηρήσεις και τις εκθέσεις του άφησε ένα πλήρες αρχείο της σχέσης του με το χαλδαϊκό υλικό. Αναμφίβολα, από όλους τους Βυζαντινούς μετά τον 7ο αιώνα ήταν ο πλέον εξοικειωμένος με αυτή τη «βίβλο» των Νεοπλατωνικών, ακόμη και αν η γνώση του φαίνεται να απορρέει κυρίως από το απωλεσθέν πλέον σχόλιο του Πρόκλου για τους Χρησμούς. Άφησε, επίσης, μια «εξήγηση» είκοσι δύο σελίδων και αρκετές επισκοπήσεις πάνω στα κύρια χαρακτηριστικά των Χρησμών, μία από τις οποίες μάλιστα χρησιμοποίησε σε θεολογική πραγματεία του, προκειμένου να εξηγήσει ένα εδάφιο του Γρηγόριου Ναζιανζηνού.

Το ενδιαφέρον του για τους Χρησμούς ήταν γνήσιο, κυρίως γιατί το ίδιο κείμενο είχαν αγκαλιάσει φιλόσοφοι και διανοούμενοι του παρελθόντος που σεβόταν πολύ. Αναφέρει πως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης είχαν δεχτεί τις περισσότερες από δοξασίες του. Επιπλέον, Θεωρούσε, επίσης πως ο Πλωτίνος, ο Πορφύριος, ο Ιάμβλιχος και ο Πρόκλος εixαν αποδεχθεί τους Χρησμούς ως θείες αποκαλύψεις. Εκτός από τους αρχαίους φιλόσοφους, όμως, ήταν και ο ίδιος ανοικτός σε τέτοιες δοξασίες, καθώς μάλιστα εύρισκε παραλληλισμούς με τη χριστιανική διδασκαλία. Σε μια αρκετά μεγάλη αναφορά στη Χρονογραφία του, ο Ψελλός κάνει μια λεπτομερή αναφορά στη διανοητική και φιλοσοφική του πρόοδο, στον δρόμο που τον οδήγησε, μέσα από διακριτά στάδια και καθορισμένες φάσεις, στην «πρώτη» φιλοσοφία. το ταξίδι του ξεκίνησε με τη μελέτη της λογικής και ορισμένων σχολιαστών που του έδειξαν τον δρόμο προς τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. Στην επόμενη φάση επικεντρώθηκε στους μεγαλύτερους των Νεοπλατωνικών, τον Πλωτίνο, τον Πορφύριο, τον Ιάμβλιχο και τον Πρόκλο. Τέλος, αφιερώθηκε στον τετραπλό δρόμο των μαθηματικών, «ο οποίος», σύμφωνα με τα λόγια του, «βρίσκεται ανάμεσα στην επιστήμη της υλικής φύσης [...] και τα αποστάγματα της καθαρής σκέψης».

Αναφορές σε πρακτικές μαγείας

Ο Ψελλός, αν και εξομολογείται ανοικτά την προσπάθειά του να κατανοήσει πράγματα απαγορευμένα από την εκκλησιαστική ιεραρχία, εντούτοις επιμένει ότι ποτέ δεν έκανε ακατάλληλη χρήση τους. Σε ένα άλλο κείμενο, μια σύντομη φιλοσοφική πραγματεία για τους μαθητές του, αναφέρει την κατασκευή αποτροπαϊκών ειδωλίων από τους Χαλδαίους για θεραπευτικούς σκοπούς. Όμως, αρνείται να αναφέρει τον τρόπο και τις ουσίες με τις οποίες κατασκευάζονται. Αναφέρει ανοικτά πως θα μπορούσε κάποιος αδιάκριτα να τα χρησιμοποιήσει για οποιουσδήποτε λόγους και δεν επιθυμεί να αναλάβει μια τέτοια ευθύνη. To ίδιο ενδιαφέρον για τον κίνδυνο παρανοήσεων από τους μαθητές εκφράζεται σε πολλά από τα γραπτά του Ψελλού.

Επίσης, μια περίεργη περίπτωση αναφέρεται στη Χρονογραφία. Στην περιγραφή του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου ο Ψελλός επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες όψεις του χαρακτήρα και των δραστηριοτήτων της αυτοκράτειρας Ζωής, ειδικά σε μεγάλη ηλικία. Η αυτοκράτειρα είχε στην κατοχή της μια πολυποίκιλτη, ιδιαίτερα ζωντανή, εικόνα του Ιησού. Ανάλογα με τα χρώματα της εικόνας, στην οποία κατέφευγε η Ζωή σε στιγμές απελπισίας, μπορούσε να καθορίσει τις μελλοντικές της κινήσεις, συμβουλεύοντας ανάλογα τον αυτοκράτορα. Της μιλούσε ως να ήταν ζωντανό πρόσωπο με ιδιαίτερη τρυφερότητα. Αν το πρόσωπο παρέμενε χλωμό, έφευγε γεμάτη αγωνία. Αν φωτιζόταν ή ανέδιδε κάποιο ιδιαίτερο χρώμα, τότε το ανέφερε αμέσως στον αυτοκράτορα και προφήτευε το τι επρόκειτο να συμβεί.

Τούτη την περιγραφή ακολουθεί αμέσως μια αναφορά στα αρώματα: «Από τις μελέτες μου στην ελληνική βιβλιογραφία γνωρίζω πως τα αρώματα, όταν εξατμίζονται, διώχνουν τα κακά πνεύματα και την ίδια στιγμή επηρεάζουν εκείνους που τα χρησιμοποιούν με την παρουσία αγαθοεργών πνευμάτων. Κατά τον ίδιο τρόπο σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται λίθοι, βότανα και μυστικές τελετές... Θεωρώ, λοιπόν, πως τούτη η γυναίκα, επιδεικνύοντας την επιθυμία της ψυχής της πρόσφερε στον Θεό εκείνα που εκτιμούσε ως πιο πολύτιμα και ιερά». Δεν είναι άμεσα φανερό το γιατί ο Ψελλός εντρυφά στα αρώματα, τους λίθους, τα βότανα και τις θεουργικές τους αποδόσεις. Αν ανατρέξουμε, όμως, στις αναφορές του Ψελλού για τον τρόπο ζωής της αυτοκράτειρας, θα κατανοήσουμε το γιατί. Η Ζωή δεν είχε καθόλου χρόνο για τα πράγματα που έκαναν συνήθως οι γυναίκες. 'Ηταν αφιερωμένη κυριολεκτικά στη συλλογή αρωμάτων όλων των ειδών. Τα διαμερίσματά της είχαν μετατραπεί κυριολεκτικά σε εργαστήριο, όπου συνέχεια τα μαγκάλια ήταν αναμμένα. Εδώ οι υπηρέτες βοηθούσαν τη Ζωή και την αδελφή της να ζυγίζει προσεκτικά τα βότανα, να βράζει τα μίγματα και να παίρνει το απόσταγμα των αιθέριων ελαίων. Στην πραγματικότητα οι περιγραφές του Ψελλού αποδίδουν πιστά την εικόνα ενός αλχημικού εργαστηρίου. «Δεν φορούσε», γράφει, «τίποτα από αυτά που φορούν συνήθως οι γυναίκες, μήτε κοσμήματα ούτε εξωτικά υφάσματα. 'Ενα πράγμα τραβούσε την προσοχή της και όλον της τον ενθουσιασμό -η προσφορά θυσίας στον Θεό. Δεν αναφέρομαι σε ύμνους ή μετάνοιες, αλλά στην προσφορά αρωμάτων και όλων εκείνων των προϊόντων που φτάνουν ως τη χώρα μας από την Ινδία και την Αίγυπτο».

Γενική αποτίμηση

Πέρα από την ομόφωνα αναγνωρισμένη λογοτεχνική και ιστορική (αυτή με επιφυλάξεις) αξία των έργων του Ψελλού, μεγάλη υπήρξε η αμφισβήτηση του χαρακτήρα του και της πολιτείας του. Κατά τον Charles Diehl (Κάρολος Ντηλ) ο Ψελλός ήταν ένα «από τα πλέον αξιοπρόσεκτα δείγματα εκείνων των βυζαντινών ψυχών, στις οποίες συνυπάρχουν σε έναν τόσο εκπληκτικό συνδυασμό τα υψηλότερα πνευματικά χαρίσματα και η πιο απόλυτη μετριότητα χαρακτήρος». Τα ίδια για τις πνευματικές ικανότητες, την ευρυμάθεια, την οξυδέρκειά του και γενικά το ταλέντο του οι A. Rambaud και Neumann αλλά και με τις ίδιες επιφυλάξεις για το ήθος του. Οξύτατος ο Krumbacher (Κρουμπάχερ): «η αναρριχητική δουλοφροσύνη, η έλλειψη ηθικών δισταγμών...η αχόρταγη φιλοδοξία, η τεράστια ματαιοδοξία είναι τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του». Και τέλος ο Παπαρρηγόπουλος : «η εσχάτη παραλυσία εις ην έφερε τα πράγματα η μερίς των Ψελλών, Δουκών και συντροφίας […] υπό ηγεμόνος αθλίου, του Μιχαήλ Ζ΄, και του έτι αθλιωτέρου διδασκάλου και συμβούλου Ψελλού» κ.α. Κατά τον Παπαρρηγόπουλο μάλιστα «η τάξις των λογίων ανδρών» της Κωνσταντινούπολης, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της οποίας ήταν ο Ψελλός, με ισχυρό σύμμαχο τον κλήρο, «εκήρυξεν αναφανδόν πόλεμον κατά της στρατιωτικής αριστοκρατίας», γεγονός που υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους παράγοντες της παρακμής του Βυζαντίου.

Πηγές

• Μιχαήλ Ατταλειάτης, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, επιμ. Imm. Bekker, Βόννη 1853
• Νικηφόρος Βρυέννιος, Ιστοριών Βιβλία, Δ΄, επιμ. Αύγουστος Μάινεκε, Βόννη 1836
• Λέων ο Διάκονος, Ιστορία, επιμ. C. Hase, Βόννη 1828

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

Compendium mathematicum, 1647

• Διαμαντόπουλος, Γεώργιος, Η ερμηνευτική στα Theologica και Allegorica του Μιχαήλ Ψελλού, [Κόσμος-Επιστημονικό Περιοδικό του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης – Μονογραφίες, 14] (Θεσσαλονίκη 2023).https://ejournals.lib.auth.gr/kosmos-series/article/view/9503/8866
• Συκουτρῆς, Ἰωάννης, «Σχετικὰ μὲ τὸ ἱστοριογραφικὸ ἔργο τοῦ Ψελλοῦ », Ἀντί, 560 (1994), σσ. 68-71
• Καρπόζηλος, Απόστολος: «Δύο ανέκδοτες επιστολές του Μιχαήλ Ψελλού». Δωδώνη 9 (1980), 299-310.
• Μπενάκης, Λίνος, «Χρόνος και αιών. Αντιπαράθεση ελληνικής και χριστιανικής διδασκαλίας στο ανέκδοτο έργο του Μιχαήλ Ψελλού». Φιλοσοφία 10-11 (1980-81), 398-420.
• Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, τόμοι 2, Μετάφραση-Εισαγωγή-Σχόλια: Βρασίδας Καραλής, Εκδ. Κανάκη, ISBN (set) 960-7027-34-5, ISBN 960-7420-28-7
• Μετάφραση της Χρονογραφίας από τους Ν.Γ.Πεντζίκη, Τάκη Ιατρού, Γεώργιο Κιτσόπουλο- Περιοδικό Κοχλίας, αρ.2, Ιαν. 1946 και αρ. 7-8 Ιούν.-Ιούλ. 1946, Θεσσαλονίκη.
• Αλόη Σιδέρη, Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού, Εκδ. ΑΓΡΑ 1993, Μετάφραση με πρόλογο του Charles Diehl ISBN 960-325-058-9
• Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία, Τομ. Α΄, Β΄, Γ΄, Μ.Ι.Ε.Τ., (Αθήνα 1987).
• Krumbacher K., Die Geschichte der Byzantinischen Literatur, Beck, (Munich, 1897 2nd ed.).
• Psellus Michael, Chronographia, (trans E.R.A Sewter), Yale University Press, (New Haven 1953).
• Tannery, "Sur les nombres chez Psellos" στο Revue des études grecques, 1892.
• Kazhdan A.P. -Epstein Ann Wharton, Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, Μ.Ι.Ε.Τ, [Αθήνα, 1997],
• Βίγκλας, Κατελής, «Οι απόκρυφες γνώσεις του Μιχαήλ Ψελλού», ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ, Περιοδική Έκδοση Ιστορικών Σπουδών, τόμ. 26, τεύχ. 50, Ιούν. 2009, 157-184.
• Βίγκλας, Κατελής, «Ο μυστικοσύμβουλος της εξουσίας Μιχαήλ Ψελλός. Μια χριστιανική φιλοσοφία της Ιστορίας», Επετηρίδα Φιλοσοφικής Έρευνες δια-ΛΟΓΟΣ, τχ. 9 (2019), 38-50.
• Χρήστου, Κωνσταντίνος, Ἡ ἐπίδραση τοῦ Πρόκλου Διαδόχου στό φιλοσοφικό ἔργο τοῦ Μιχαήλ Ψελλοῦ. Ὁ κόσμος τῆς γενέσεως καί τῆς φθορᾶς, Ἐπιστημονική Ἐπετηρίδα Θεολογικῆς Σχολῆς. Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας, 10 (2005), 13-74.
• Χρήστου, Κωνσταντίνος, Ἡ ἐπίδραση τοῦ Πρόκλου Διαδόχου στό φιλοσοφικὸ ἔργο τοῦ Μιχαὴλ Ψελλοῦ. Ὁ Θεός καί ὁ νοητός κόσμος, Βυζαντινά, 25 (2005), 117-175
• A. Kaldellis, Anthony Kaldellis: The argument of Psellos' Chronographia, Boston 1999.
• E. Pietsch: Die "Chronographia" des Michael Psellos: Kaisergeschichte, Autobiographie und Apologie, Wiesbaden 2005.
• S. Papaioannou, Michael Psellos: Rhetoric and Authorship in Byzantium, Cambridge 2013.
• F. Lauritzen, Depiction of Character in the Chronographia of Michael Psellos, Turnhout 2013.
• D. Walter, Michael Psellos – Christliche Philosophie in Byzanz. Mittelalterliche Philosophie im Verhältnis zu Antike und Spätantike. De Gruyter, Berlin, Boston 2017, ISBN 978-3-11-052597-7.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• "Michael Psellus". Catholic Encyclopedia, New York: Robert Appleton Company, 1913. (αγγλικά)
• Michael Psellus: Chronographia. Αρχειοθετήθηκε 2014-08-14 στο Wayback Machine. Fordham University, Internet History Sourcebook Project. (αγγλικά)
• Μιχαήλ Ψελλού, Χρονογραφία (πρωτότυπο κείμενο) University of the Aegean
• χρονογραφία (ελληνικό πρωτότυπο)
• Ιωάννου Πανταζίδου, Διορθώσεις εις Μιχαήλ Ψελλού Χρονογραφίαν, 1879.
• Βιβλιογραφία για Μιχαήλ Ψελλό, από το 1998 κ.ε.