Ερμής ο Λόγιος

Αυτό το λήμμα αφορά το φιλολογικό περιοδικό. Για το φιλολογικό σύγγραμμα του Κόντου, δείτε: Λόγιος Ερμής (Σύγγραμμα Φιλολογικόν).

Ο Ερμής ο Λόγιος, ἥ Φιλολογικαί Ἀγγελίαι ήταν το πρώτο ελληνικό περιοδικό. Η έκδοσή του διήρκεσε από την 1^η Ιανουαρίου 1811 έως την 1^η Μαΐου 1821. Τυπωνόταν στη Βιέννη από τον Johann Bartholomaüs Zweck (1748-1823), ο οποίος είχε αναλάβει το τυπογραφείο του Γεώργιου Βεντότη. Την έκδοσή του ανέλαβαν διαδοχικά σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: ο Άνθιμος Γαζής (1758/1764-1828), ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784-1860), ο Δημήτρης Αλεξανδρίδης (1784-1851;) και ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης (1781-1831).

Ερμής ο Λόγιος

Ίδρυση	1811
Έδρα	Βιέννη
Γλώσσα	Ελληνικά
Πολυμέσα σχετικά με το περιοδικό
wikidata ()

O Ερμής ο Λόγιος κυκλοφορούσε ανά δεκαπενθήμερο. Σε όλα τα έτη της έκδοσής του, το περιοδικό κυκλοφορούσε από την 1^η Ιανουαρίου έως την 1^η Δεκεμβρίου. Εξαίρεση αποτελούν τα έτη 1814 και 1815, κατά τα οποία κυκλοφόρησαν λιγότερα τεύχη, 7 το 1814 και 1 τεύχος το 1815 εξαιτίας οικονομικών δυσχερειών, όπως επίσης και το τελευταίο έτος κυκλοφορίας του, το 1821, κατά το οποίο η εκτύπωση σταμάτησε την 1^η Μαΐου.  Το σχήμα του κάθε τεύχους ήταν 21x14 εκ. Ενώ οι διαστάσεις παρέμειναν σταθερές, το κείμενο και η βινιέττα της σελίδας τίτλου διαφοροποιήθηκαν στην πάροδο του χρόνου. Η τιμή του κάθε τεύχους ανερχόταν στα 15 γρόσια για ένα χρόνο και στα 7⅟2 για κάθε εξάμηνο.

---

Ιστορικό

Η ίδρυση και πορεία του περιοδικού

Ο Αδαμάντιος Κοραής είναι ο επικεφαλής και ο εμπνευστής του περιοδικού Ερμής ο Λόγιος.

Η ιδέα της ίδρυσης του Ερμή του Λογίου ανάγεται στο 1808, όταν ο Κοραής επισήμανε την ανάγκη του ελληνικού αναγνωστικού κοινού για ένα «φιλολογικό» περιοδικό στην κοινή καθομιλούμενη γλώσσα. Θεωρώντας ότι η εποπτεία της σύνταξης του περιοδικού έπρεπε να ανατεθεί σε έναν άνθρωπο των γραμμάτων, πρότεινε ως αρχισυντάκτη τον εφημέριο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στη Βιέννη Άνθιμο Γαζή.

Αποφασιστική ώθηση στο εγχείρημα έδωσε το 1810 ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος (1765-1828), ο οποίος έπεισε τη Γραικοδακική Φιλολογική Εταιρεία του Βουκουρεστίου να το υποστηρίξει και να γίνει ο κύριος χρηματοδότης του περιοδικού. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1811 κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος του Ερμή του Λογίου με αρχισυντάκτη τον Γαζή, εγκαινιάζοντας ένα νέο πεδίο για την ελληνική βιβλιοπαραγωγή: την έκδοση περιοδικών. Τη θέση του εκδότη-αρχισυντάκτη ανέλαβαν στα επόμενα χρόνια σημαντικοί λόγοι: από τον Απρίλιο του 1813 έως τον  Δεκέμβριο του 1813 ο ιατρός, εκδότης και μεταφραστής, Δημήτριος Αλεξανδρίδης· από το 1814 έως το 1816 παίρνει την θέση ο θεολόγος και λόγιος Θεόκλητος Φαρμακίδης˙ από το 1816 έως το 1821 ακολουθεί ο ποιητής και μεταφραστής Κωνσταντίνος Κοκκινάκης.

Αλλά και ανάμεσα στους αρθρογράφους του περιοδικού απαντούν πολλοί ημαντικοί λόγιοι της εποχής, όπως οι Κωνσταντίνος Ασώπιος, Αλέξανδρος Βασιλείου, Αθανάσιος Βογορίδης, Στέφανος Κανέλλος, Κωνσταντίνος Κούμας, Γεώργιος Λασσάνης, Χριστόφορος Φιλητάς και πολλοί άλλοι.

• 
  Παράσταση εξώφυλλου του 1811-1812
• 
  Παράσταση εξώφυλλου του 1813-1816
• 
  Παράσταση εξώφυλλου του 1817-1821

Εκδοτικά στοιχεία του περιοδικού από το πρώτο έτος κυκλοφορίας του έως την οριστική διακοπή του

Η θεματική του περιοδικού

Ο λόγιος, κληρικός, γεωγράφος και λεξικογράφος Άνθιμος Γαζής, υπήρξε ο πρώτος αρχισυντάκτης του περιοδικού απο1811-1813, και με μια σύντομη επιστροφή το 1816.

Ο Ερμής ο Λόγιος ανήκει στα λεγόμενα «φιλολογικά περιοδικά», μία κατηγορία περιοδικών ποικίλης ύλης τα οποία εξυπηρετούσαν τις ανάγκες ενός λόγιου, όχι όμως εξειδικευμένου, κοινού. Περιελάμβανε άρθρα για την κλασσική φιλολογία, για την αρχαία αλλά και τη βυζαντινή ιστορία, για τις φυσικές επιστήμες και την ιατρική, όπως επίσης και άρθρα με σχολιασμένες ειδήσεις για την ελληνική πνευματική ζωή, ιδιαίτερα σχετικά με την ίδρυση σχολείων και βιβλιοθηκών και για την πραγματοποίηση θεατρικών παραστάσεων. Ένα θέμα που επανέρχεται συχνά είναι η νεοελληνική γλώσσα, η ιστορική της εξέλιξη και η επάρκειά της ως οργάνου του επιστημονικού και φιλοσοφικού γραπτού λόγου. Παράλληλα με τα άρθρα, ο Ερμής ο Λόγιος δημοσίευε βιβλιοπαρουσιάσεις, βιβλιογραφικά σημειώματα, αγγελίες για την κυκλοφορία ελληνικών εκδόσεων και εμπορικές αγγελίες, λ.χ. βιβλιοπωλικούς καταλόγους.

Στόχος του περιοδικού ήταν να προσφέρει στους Έλληνες λογίους της εποχής αφενός πληροφόρηση και σύγχρονη επιστημονική γνώση, αφετέρου μια πλατφόρμα διαλόγου για ζητήματα παιδείας, γλώσσας και, εμμέσως, πολιτισμικής ταυτότητας. Η θεματολογία και οι στόχοι του υπογραμμίζουν τη σχέση του με το πνεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Σημαντικό χώρο στις σελίδες του περιοδικού καταλάμβαναν άρθρα που σχετίζονταν με τις γλωσσικές διαμάχες – χαρακτηριστικό αναμενόμενο, αφού εμπνευστής του Ερμή του Λογίου υπήρξε ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), τις ιδέες του οποίου περί «μέσης οδού» ασπάζονταν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό όλοι οι εκδότες του περιοδικού.

Ο φιλοκοραϊσμός του Ερμή του Λογίου προκάλεσε την ίδρυση περαιτέρω περιοδικών τα οποία εξέφραζαν διαφορετικές απόψεις για τη νεοελληνική γλώσσα. Τα σημαντικότερα αντίπαλά του έντυπα ήταν τα «αντι-κοραϊκά» περιοδικά Καλλιόπη στη Βιέννη, από το 1819 έως το 1821 και την Αθηνά στο Παρίσι, από τον Φεβρουάριο έως τον Μάϊο  του 1819 που εξέφραζαν τον κύκλο του Παναγιώτη Κοδρικά. Καθώς το ουσιαστικό διακύβευμα της διαμάχης για τη γλώσσα ήταν το πολιτικό μέλλον και η ταυτότητα της ελληνικής κοινωνίας, μπορούμε να πούμε ότι ο Ερμής ο Λόγιος έδωσε τα εναύσματα για τη δημιουργία και ανάπτυξη ενός δημόσιου –αν και συχνά συγκαλυμμένου– λόγου για τα καίρια αυτά ζητήματα. Με αυτόν τον τρόπο, το περιοδικό προώθησε ιδεολογικές διεργασίες οι οποίες διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης.

---

Οικονομικές δυσχέρειες και ανάκαμψη (1813–1820)

Η έκδοση του Ερμή του Λογίου χρηματοδοτείτο, όπως συνέβαινε συχνά με τα προεπαναστατικά ελληνικά έντυπα, μέσω του συστήματος των συνδρομητών και μέσω έκτακτων χορηγιών εκ μέρους πλούσιων εμπόρων ή Φαναριωτών (π.χ. Ιωάννης Βαρβάκης και οι Φαναριώτες Αλέξανδρος Σκαρλάτος Καλλιμάχης και Μιχάλης Σούτσος). Καθώς αυτοί οι τρόποι χρηματοδότησης δεν διέπονταν από σταθερότητα, το περιοδικό αντιμετώπισε συχνά οικονομικές δυσχέρειες. Τον Μάϊο του 1813, έφτασε μάλιστα  στο σημείο να διακοπεί. Σωτήρας της κατάστασης αναδείχθηκε η Φιλολογική Εταιρία Βουκουρεστίου συνεισφέροντας την αναγκαία οικονομική στήριξη για να συνεχιστεί η έκδοση. Αλλά και κατά τα δύο επόμενα έτη οι δυσχέρειες ήταν μεγάλες, όπως δείχνουν οι ανωμαλίες στη συχνότητα της κυκλοφορίας του. Το 1814 εκδόθηκαν μόνο επτά τεύχη και το 1815 μόλις ένα. Η κρίση που είχε εντωμεταξύ εκδηλωθεί στο ελληνικό εμπόριο και οι πρακτικές δυσκολίες που συνεπάγονταν οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι για τη διεξαγωγή του εμπορίου στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη συγκαταλέγονται στους παράγοντες που ερμηνεύουν τις δυσκολίες που ταλάνισαν το περιοδικό για τρία χρόνια.

Σημαντικό ρόλο στη διάσωση του περιοδικού διαδραμάτισε ο συντάκτης του, ο γνωστός κληρικός και θεολόγος Θεόκλητος Φαρμακίδης. Ο Ερμής ο Λόγιος θα εκδοθεί από το 1816 μέχρι την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης χωρίς διακοπές.

Το 1819, ο Φαρμακίδης εγκαταλείπει τη Βιέννη για να σπουδάσει στη Γοττίγγη, οπότε η σύνταξη του περιοδικού περνά στον ποιητή και μεταφραστή Κωνσταντίνο Κοκκινάκη, ο οποίος συνεργαζόταν με τον Γαζή για την έκδοση του Ερμή του Λογίου ήδη από το 1816. Θα κατορθώσει να ακολουθήσει μια σταθερή και αδιάκοπη πορεία, παρά τις οικονομικές  δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει.

Η κυκλοφορία του Ερμή του Λογίου τερματίστηκε οριστικά τον Μάιο του 1821 για πολιτικούς λόγους. Με την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, το περιοδικό υποχρεώθηκε από τις αυστριακές αρχές να δημοσιεύσει την καταδίκη της από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄. Ο τερματισμός της έκδοσης του Ερμή του Λογίου υπήρξε το μοναδικό μέσο για να αποφευχθούν μελλοντικές παρόμοιες επεμβάσεις των αυστριακών αρχών.

Η εμβέλεια  του Ερμή του Λογίου ήταν αξιόλογη· έφτανε σε  περισσότερες από 40 πόλεις στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και στις ελληνικές παροικίες στη Δύση και στη Ρωσία, ακόμη και στις Η.Π.Α. (Φιλαδέλφεια).

Σημαντικό για τις σύγχρονες εξελίξεις γύρω από το φιλοκοραϊκό περιοδικό αποτελεί η πρωτοβουλία του Ε.Λ.Ι.Α. να κάνει φωτομηχανική επανέκδοση του Λόγιου Ερμή. Αυτό το γεγονός προσφέρει πολλά στην ελληνική λογιοσύνη.

Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης υπήρξε εκδότης του περιοδικού από το 1814 έως το 1816.

Πηγές

• Δημαράς Θ. Κωνσταντίνος, Ερμής ο Λόγιος. Φιλολογικαί Αγγελίαι, Αθήνα: Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού Και Ιστορικού Αρχείου, 1989.
• Δρούλια Λουκία, Ο Ελληνικός Τύπος 1784 Ως Σήμερα. Ιστορικές και Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2005.
• Δρούλια Λουκία – Κουτσοπανάγου Γιούλα (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974. Εφημερίδες, Περιοδικά, Δημοσιογράφοι, Εκδότες. 2 τ. Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2008 σσ. 250-252.
• Καρπόζηλου Μάρθα (επιμ.), Τα Ελληνικά περιοδικά του 19ου αιώνα. 2 τ. Αθήνα: βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, 2021-2023 σσ.147-149.
• https://www.elia.org.gr/el/search/?terms=%u0395%u03C1%u03BC%u03AE%u03C2%20%u03BF%20%u039B%u03CC%u03B3%u03B9%u03BF%u03C2

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Τα τεύχη του περιοδικού Ερμής ο Λόγιος, Österreichischen Nationalbibliothek
• Τα τεύχη 1-24 του περιοδικού στη συλλογή Σπάνιων Βιβλίων της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης της Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων -