Λιέιδα
Συντεταγμένες: 41°37′N 000°38′E / 41.617°N 0.633°E
Η Λέιδα ή Λέριδα (καταλανικά κι επίσημα: Lleida, στην τοπική προφορά [ˈʎejðɛ], ισπανικά: Lérida) είναι η πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας και η δεύτερη μεγαλύτερη σε πληθυσμό πρωτεύουσα επαρχίας στην Καταλονία της Ισπανίας, με 139 809 κατοίκους (Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής της Ισπανίας 2013). Είναι επίσης πρωτεύουσα της περιφέριας της Σεγριά και διαπερνάται από τον ποταμό Σέγρε.
| Λιέιδα | |||
|---|---|---|---|
.jpg) | |||
| |||
 | |||
| Χώρα | Ισπανία | ||
| Διοικητική υπαγωγή | Σεγριά | ||
| Πρωτεύουσα | Lleida City | ||
| Γλώσσες | Καταλανικά | ||
| Διοίκηση | |||
| • mayor of Lleida | Fèlix Larrosa i Piqué (από 2023)[1] | ||
| Έκταση | 212,3 km² (2016)[2] | ||
| Υψόμετρο | 155 μέτρα[2] | ||
| Πληθυσμός | 143.094 (2023)[3] | ||
| Ταχυδρομικός κώδικας | 25001–25008 | ||
| Γεωγραφικές συντεταγμένες | 41°37′0″N 0°38′0″E | ||
| Ιστότοπος | Επίσημος ιστότοπος | ||
 Σχετικά πολυμέσα | |||
| δεδομένα () | |||
Η εύφορη πεδιάδα της προσέλκυσε από νωρίς ανθρώπινες ομάδες. Ιστορικά αποτέλεσε σημαντικό κέντρο τόσο της Ιβηρικής εθνότητας των Ιλεργετών, όσο και σημαντικό δήμο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πάνω στο δρόμο μεταξύ των δύο σημαντικότερων ρωμαϊκών πόλεων της βόρειας Ιβηρικής (Hispania) Caesaraugusta και Τarraco. Η κατάκτησή της από τους κόμητες της Βαρκελώνης και του Ουρζέλ το 1149 και η ίδρυση του πανεπιστημίου της το 1297 από τον Ιάκωβο Β' τον Δίκαιο σήμαιναν για την πόλη μια αυξημένη σημασία στα πλαίσια του Στέμματος της Αραγωνίας για να υποχωρήσει στο παρασκήνιο για τους επόμενους αιώνες.
Όσον αφορά το σήμερα, η πόλη χαρακτηρίζεται από την παρουσία τόσο μιας πλούσιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, την παλιά και τη νέα μητρόπολη, το κτήριο του δημαρχείου (Paeria), τα δυο της θέατρα, Εσκορτσαδόρ (Teatre del Escorxador) και Λα Λιότζα (Teatre de La Llotja) και το Μουσείο της πόλης (Museu Diocesà i Comarcal de Lleida), όσο και από θεσμούς που συμβάλλουν στην καλλιέργεια του σύγχρονου χαρακτήρα της όπως το Πανεπιστήμιο.
Ονομασία της πόλης
ΕπεξεργασίαΗ επίσημη μορφή του ονόματος της πόλης είναι η καταλανική Lleida, βάσει απόφασης της Ζενεραλιτάτ το 1980[4], που από τότε αποτελεί τη μοναδική μορφή που εμφανίζεται σε επίσημα έγγραφα και στις επίσημες οδικές σημάνσεις του ισπανικού δικτύου. Ταυτίζεται με τη μεσαιωνική μορφή Leyda, με την οποία μάλλον διατηρούσε παρόμοια προφορά, με το αρχικό της «l» να προφέρεται όπως το σημερινό «ll» ([ʎ]) κι εμφανίζεται για πρώτη φορά σε γραπτό κείμενο του 1236. Αυτή η μορφή αποτέλεσε εξέλιξη του λαϊκού ονόματος της πόλης Lesda, εξέλιξη του ιβηρικού Ilersda. Η γνωστή ιβηρική επιγραφή Iltirta, αποδίδει την επιγραφή αρκετών νομισμάτων που σχετίζονται με την ιβηρική και ρωμαϊκή πόλη[5] και μάλλον ταυτίζεται με την ιβηρική ονομασία Ilersda.
Αντίθετα, το λατινικό Ilerda (ή Lerda), αποδίδει στα ρωμαϊκά έγγραφα το όνομα τόσο της ιβηρικής πρωτεύουσας των Ιλεργετών, όσο και της μετέπειτα ρωμαϊκής πόλης που ιδρύθηκε στην ίδια θέση, κι έδωσε το μετέπειτα αραβικό Al-Larida, από όπου προέκυψε και η καστιλιανική [6] και η οξιτανική μορφή[7] του τοπώνυμου, Lérida, που εμφανίζεται σε ορισμένα κείμενα και στα καταλανικά μέχρι τον 13ο αιώνα.[8]
Σήμερα στην καθομιλουμένη και στον ανεπίσημο γραπτό λόγο χρησιμοποιούνται και οι 2 ονομασίες, με την καταλανική μορφή να κυριαρχεί στις καταλανόφωνες περιοχές της Ισπανίας και την καστιλιανική μορφή να συναντάται κυρίως στην υπόλοιπη ισπανική επικράτεια.
Ιστορία
ΕπεξεργασίαΗ ευρύτερη περιοχή της πόλης κατοικήθηκε ήδη από την Εποχή του Χαλκού. Από τον έβδομο αιώνα π.Χ. η Λιέιδα (τότε Ilersda) υπήρξε η εστία της ιβηρικής εθνότητας των Ιλεργετών. Η πολύ δυνατή τους οικονομία και η στρατηγική τους θέση τούς μετέτρεψε σε μια σημαντική δύναμη στην περιοχή, όντας σύμμαχοι τόσο των Καρχηδονίων, όσο και των Ρωμαίων. Ο ντόπιος πολέμαρχος Ανδοβάλης (σύμφωνα με τον Πολύβιο) ή Ινδίβιλις (σύμφωνα με τον Αππιανό) πρωταγωνίστησε σε ένα από τα τελευταία κινήματα αντίστασης εναντίον της επιβολής της Ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Ιβηρική χερσόνησο το 206 π.Χ. Την εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου η πόλη κατείχε την κατηγορία της ισοπολιτίδας πόλης (municipium). Στη συνέχεια η πόλη παρήκμασε στα πλαίσια της κατάρρευσης της αυτοκρατορικής εξουσίας, της εισβολής βαρβαρικών φύλων και αναταραχών λόγω των εξεγερμένων αγροτικών πληθυσμών, με μεγάλο μέρος του πληθυσμού της να καταφεύγει σε ασφαλέστερες τοποθεσίες. Ωστόσο, παρά τη μείωση του πληθυσμού και της οχυρωμένης περιμέτρου της από τον 4ο αιώνα κι έπειτα, η Λιέιδα παρέμεινε σχετικά ζωντανή. Η επισκοπή της θεωρείται βάσει των γραπτών πηγών ότι ιδρύθηκε το 419.[9]
Μετά από την κατάκτησή της από τα μαυριτανικά στρατεύματα το 716, μεταμορφώθηκε σε σημαντικό αστικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής του ποταμού Έβρου, με την αντίστοιχη αλλαγή του ονόματός της σε Μεδίνα Αλ-Λαρίδα. Εκείνη την εποχή τα νέα ανακατασκευασμένα τείχη της πόλης το 883 από τον εμίρη Μουχάμαντ Α' της Κόρδοβα περιέκλυαν μια επιφάνεια της τάξης των 30 εκταρίων. [10]Μετά την κατάρρευση του Χαλιφάτου της Κόρδοβας το 1035 έγινε η κεφαλή ενός βασιλείου τάιφα, του Εμιράτου της Λάριδα, που διετέλεσε τον ρόλο ενός συνοριακού και σχετικά αδύναμου μουσουλμανικού βασιλείου, πότε όντας κάτω από την επιρροή του μεγαλύτερου γειτονικού μαυριτανικού βασιλείου της Σαρακούστα, πότε όντας φόρου υποτελής στους χριστιανούς κόμητες της Βαρκελώνης. Κάτω από τη μουσουλμανική κυριαρχία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η εκμετάλλευση του χρυσού που έφερε ο ποταμός Σέγρε. Σύμφωνα με τα λόγια του Ιμπν Χαζμ του 11ου αιώνα, «Κανένα ντυρχάμ ή δηνάριο δεν μπορεί να θεωρηθεί αξίας αν δεν έχει χρυσό από το ποτάμι της Λάριδα».[10]
To 1149 κατακτήθηκε οριστικά από τον μεικτό στρατό των Kόμητων της Βαρκελώνης, Ραϋμόνδο Βερεγγάριο Δ' και του Ουρζέλ, Ερμενγκόλ Στ'. Έναν χρόνο μετά εκεί παντρεύτηκαν ο κόμης της Βαρκελώνης και η Πετρονίλα της Αραγωνίας, δημιουργώντας το Στέμμα της Αραγωνίας. Το 1297 ιδρύθηκε το Estudi General de Lleida, το αρχαιότερο και σημαντικότερο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα του Στέμματος της Αραγωνίας μέχρι και το 1717 οπότε και καταργήθηκε από τον Φίλιππο Ε'. Το μεσαιωνικό χριστιανικό όνομα της πόλης ήταν Leyda.
Ο Ρόλος της μέσα στα πλαίσια του Στέμματος της Αραγωνίας και της μετέπειτα Ισπανικής Μοναρχίας είχε μια καθοδική πορεία. Υπέφερε τόσο τον πόλεμο του 1640-1652 όσο και τον πολύ καταστρεπτικό πόλεμο της Ισπανικής Διαδοχής, όταν και με τη νίκη των φιλοβορβονικών στρατευμάτων ακυρώθηκαν όλα τα προνόμια και οι τοπικοί νόμοι. Από τη σχετική αφάνεια και την απομόνωση θα τη βγάλει η ένωσή της με τη Σαραγόσα και τη Βαρκελώνη μέσω σιδηροδρομικού δικτύου το 1860. Στον εμφύλιο πόλεμο θα παραδοθεί στα στρατεύματα του στρατηγού Φράνκο στις 3 Απριλίου του 1936.
Κλίμα
ΕπεξεργασίαΗ Λιέιδα έχει κλίμα μεσογειακό, ξηρό με κάποιες ηπειρωτικές τάσεις, τυπικό στην Κοιλάδα του Έβρου. Ο χειμώνας είναι υγρός και πολύ κρύος ενώ τα καλοκαίρια θερμά. Οι βροχοπτώσεις είναι περιορισμένες και λαμβάνουν χώρα κυρίως την άνοιξη. Πολύ χαρακτηριστική είναι η ομίχλη που κυριαρχεί στην πόλη το χειμώνα και η οποία έκανε την πόλη να θεωρείται πόλη τιμωρίας κι εξού και το μωβ ως χρώμα της.
Αστική ιστορία κι αρχιτεκτονική
ΕπεξεργασίαΗ παλαιά πόλη βρίσκεται μεταξύ ενός κεντρικού λόφου και του ποταμιού Σέγρε. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα η εικόνα της πόλης δεν είχε υποστεί ιδιαίτερες τροποποιήσεις, βρισκόμενη περίκλειστη στα τείχη που έκλειναν το κομμάτι αυτό και συνέδεαν την κεντρική της πύλη με την απέναντι όχθη του ποταμού μέσω μίας και μοναδικής γέφυρας. Είχε σχήμα μακρόστενο: το πλάτος της δεν ξεπέρναγε τα τρία οικοδομικά τετράγωνα ενώ το μήκος της επεκτεινόταν για περίπου 3 χιλιόμετρα από τη μία άκρη του λόφου έως την άλλη. Η κατεδάφιση των κτηρίων, η σιδηροδρομική σύνδεση και η κατασκευή μιας νέας γέφυρα βελτίωσαν κάπως την εικόνα της και αύξησαν τον πληθυσμό της, κάνοντας την πόλη να εξαπλωθεί προς τα δυτικά και να φτάσει στα μέσα του 20ου αιώνα να καλύπτει και τη δυτική πλευρά του λόφου. Τη δεκαετία του 1970 επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο τόσο προς τα ανατολικά, τα βόρεια και τα νότια. Ο εικοστός πρώτος αιώνας την είδε να εντάσσει το νότιο προάστειο του Cappont με την οριστική διαμόρφωση των όχθεων του ποταμού και την οριοθέτηση πάρκου στην ανατολική της άκρη. Οι νέες τάσεις ανάπτυξης της πόλης στοχεύουν προς το νότο αλλά η κρίση του τομέα των κατασκευών στις αρχές της δεκατίας του 2010 προκάλεσε την παύση των εργασιών επέκτασης.
Ο κεντρικός λόφος (Turó de la Seu Vella) περικλύει δύο σημαντικά μνημεία: τον παλαιό καθεδρικό της πόλης, Seu Vella (Σέου Βέλια, "παλαιά Έδρα") και το Κάστρο του Βασιλιά, Castell del Rei ή Suda. Ο επιβλητικός πρώην καθεδρικός χτίστηκε πάνω στα θεμέλια τζαμιού και βισιγοτθικής εκκλησίας που βρισκόταν στον ίδιο χώρο. Η κατασκευή ξεκίνησε το 1203 και έως την οριστική ολοκλήρωση του αρχιτεκτονικού της συνόλου το 1513 είχε ενσωματώσει στοιχείο όψιμου ρομανικού και γοτθικού ρυθμού. Έχει χαρακτηριστεί ως "ένας ρομανικός ναός που διακατέχεται από μια γοτθική μνημειότητα"[11]. Η στρατηγική της θέση συνέβαλε στο να μετατραπεί σε στρατώνας το 1707 και να πάψει να λειτουργεί ως καθεδρικός. Το διπλανό κάστρο ανάγεται στα μουσουλμανικά χρόνια και έγινε ο τόπος όπου παντρεύτηκαν η κόρη του βασιλιά της Αραγωνίας, Πετρονίλα, με τον κόμη της Βαρκελώνης. Διατηρούνται ελάχιστα στοιχεία από εκείνες τις περιόδους καθώς μεγάλο μέρος του κεντρικού κτιρίου κατεδαφίσθηκε κατά της διάρκεια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας και του Εμφυλίου. Οι αμυντικές τεχνικές της πρώιμης μοντέρνας εποχής που διαφαίνονται δημιουργήθηκαν ακολουθώντας τις οδηγίες του στρατηγικού αρχιτέκτονα Σεμπαστιάν Βωμπάν.
Το 1761 ξεκίνησε η κατασκευή του νέου καθεδρικού της πόλης. Η Catedral Nova ολοκληρώθηκε το 1781 και ο ρυθμός της χαρακτηρίζεται ως μπαρόκ με τάσεις προς τον γαλλικό ακαδημαϊκό κλασικισμό. Βρίσκεται στην καρδιά της παλαιάς πόλης, απέναντι από το παλιό νοσοκομείο της Αγίας Μαρίας, κτήριο γοτθικού αστικού ρυθμού του 14ου αιώνα που σήμερα στεγάζει το Ινστιτούτο Μελετών της Λιέιδα (Institut d'Estudis Ilerdencs).
Το άλλο κάστρο της πόλης βρίσκεται στην κορυφή του δεύτερου λόφου της, στα δυτικά του κέντρου. Το Κάστρο του Γαρδέν (Castell de Gardeny) αποτέλεσε ιστορικά βάση των κατά καιρούς πολιορκητών της πόλης. Χρησιμοποιήθηκε από τον Ιούλιο Καίσαρα, τα χριστιανικά στρατεύματα το 1149, τον καστιλιανικό στρατό στον πόλεμο του 1641 και τον βορβονικό στρατό στον πόλεμο της Ισπανικής διαδοχής. Οι σημαντικότεροι ωστόσο ιδιοκτήτες του υπήρξαν οι Ναΐτες ιππότες που το έλαβαν ως δώρο από τον Ραϋμόνδο Βερεγγάριο Δ' λόγω της συνεισφοράς τους στην κατάκτηση της πόλης και το διατήρησαν μέχρι την κατάργησή τους ως τάγμα το 1312. Λόγω αυτού του γεγονότος σήμερα φέρει τον τίτλο του "Κάστρου των Ναϊτών του Γαρδέν" και φιλοξενεί ένα κέντρο διερμηνείας του τάγματος.
Όσον αφορά τα μουσεία, κυριαρχεί το Επισκοπικό και Τοπικό Μουσείο της Λιέιδα (Museu de Lleida Diocesà i Comarcal). Το κτίριο όπου στεγάζεται σήμερα εγκαινιάστηκε το 2007 και φιλοξενεί συλλογές που περιλαμβάνουν όλη την ιστορία της περιοχής της πόλης, με κυρίαρχη την παρουσία δειγμάτων εκκλησιαστικής τέχνης προερχόμενη από τις συλλογές της Επισκοπής της Λιέιδα. Άλλα μουσεία της πόλης είναι το αυτοκινητιστικό μουσείο της πόλης (Museu de l'Automoció de Lleida). το μουσείο σύγχρονης και μοντέρνας τέχνης Ζάουμε Μορέρα (Museu d'Art Jaume Morera) και το κέντρο τέχνης Λα Πανέρα (Centre d'Art la Panera), που εξειδικεύεται στην έκθεση σύγχρονης οπτικής τέχνης. Στο μέλλον αναμένεται η κατασκευή του νέου μουσείου της Επιστήμης, του Περιβάλλοντος και του Κλίματος Museu de la Ciència, el Medi Ambient i el Clima[12] στον λόφο του Γαρδέν.
Οικονομία
ΕπεξεργασίαΗ πόλη είναι ένα σημαντικό κέντρο υπηρεσιών και λειτουργεί ως αναφορά σε ποικίλους τομείς για μια ευρύτερη περιοχή που καλύπτει τόσο τμήματα της επαρχίας της όσο και γειτονικά τμήματα των επαρχιών της Σαραγόσσας και της Ουέσκας, με τα οποία μάλιστα μοιράζεται και μια κοινή κι ευδιάκριτη κουλτούρα. Ο χώρος εμπορικής της επιρροής ανέρχεται περίπου στο μισό εκατομμύριο.
Η οικονομία της πόλης βασίζεται κυρίως στις υπηρεσίες, που απασχολούν το 71,4% του πληθυσμού (2001) κι ακολουθούνται από τη βιομηχανία (13,1%), τις κατασκευές και τη γεωργία (4,2%). Η ετήσια γιορτή της πόλης είναι η δεύτερη σε σημασία στην Καταλονία μετά από αυτή της Βαρκελώνης ενώ το Θέατρο της Λιότζα έχει σκοπό την ανάδειξή της ως πόλη συνεδρίων.
Μεταφορές
ΕπεξεργασίαΣυγκοινωνιακά η πόλη συνδέεται με τους αυτοκινητοδρόμους Α-2 και ΑP-2 με τη Μαδρίτη και τη Βαρκελώνη ενώ οι Α-22 και Α-14 με την Ουέσκα και τη Βιέλια αντίστοιχα. Όσον αφορά τα μέσα μεταφοράς, ο σιδηροδρομικός της σταθμός ονόματι Lleida Pirineus είναι ενταγμένος στη διαδρομή υψηλής ταχύτητας του δικτύου της AVE μεταξύ Βαρκελώνης και Σαραγόσας και κατ' επέκταση Μαδρίτης, ενώ διαθέτει πολλαπλές διαδρομές προς λοιπά μέρη της Καταλονίας μέσω πιο συμβατικών γραμμών. Προς βοράν υπάρχει γραμμή που τη συνδέει με την Πόμπλα ντε Σεγού, στα Προπυρηναία, προς ανατολή με τη Βαρκελώνη μέσω Σερβέρα (Κεντρικής Καταλονίας), προς το νότο με τη Βαρκελώνη, παραλιακά μέσω Ταραγόνας και προς τη δύση με τη Σαραγόσα μέσω Μονθόν. Ο κεντρικός σταθμός των λεωφορείων της λειτουργεί ως κόμβος για τη σύνδεση όλης της επαρχίας, ενώ υπάρχουν τακτικές συνδέσεις και με την Ανδόρα και τη Γαλλία. Παράλληλα από το 2010 λειτουργεί το αεροδόμιο Λιέιδα - Αλγουάιρε με συνδέσεις με την Αγγλία και τις Βαλεαρίδες νήσους.
Αθλητισμός και γιορτές
ΕπεξεργασίαΑναφορικά με τα σπορ, η τοπική ομάδα ποδοσφαίρου Club Lleida Esportiu αγωνίζεται στην Γ' κατηγορία της Ισπανίας (έτος 2013-14) ενώ η τοπική ομάδα μπάσκετ, Club Esportiu Lleida Basquetbol, αγωνίζεται στη Β' εθνική κατηγορία (έτος 2013-14). Η πόλη διαθέτει και ομάδα castellers.
Οι πιο σημαντικές γιορτές της πόλης είναι η 11η Μαΐου, η κύρια γιορτή της πόλης όπου γιορτάζεται ο θάνατος του προστάτη της Αγίου Αναστασίου από τον Διοκλητιανό το 303. Εκείνη την εποχή του χρόνου λαμβάνουν χώρα και αναπαραστάσεις των μαχών μεταξύ χριστιανών και μαυριτανών (οι γνωστές σε όλη την Ισπανία fiestes de moros y cristianos) αλλά και η γιορτή των σαλιγκαριών Aplec del Caragol, το κατεξοχήν γαστρονομικό σύμβολο της πόλης. Κατα τα άλλα στις 29 Σεπτεμβρίου γιορτάζεται και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ.
Λοιπά στοιχεία
ΕπεξεργασίαΗ Λιέιδα ήταν η πόλη όπου γεννήθηκαν δύο πολύ σημαντικοί μουσικοί συνθέτες και πιανίστες, ο Ενρίκε Γρανάδος (Enrique Granados 1867 - 1916), συνοδοιπόρος του άλλου πολύ γνωστού συνθέτη Ισαάκ Αλβένιθ, και ο Ρικάρδο Βίνιες (Ricardo Viñes 1875 - 1943). Επίσης ήταν η πόλη του ποιητή Μάριους Τόρες (Màrius Torres 1910 - 1942) και του ζωγράφου Ζάουμε Μορέρα (Jaume Morera 1858 - 1927).
Το πανεπιστήμιό της (Universitat de Lleida) ιδρύθηκε το 1991 και θεωρείται ένα από τα καλύτερα δημόσια πανεπιστήμια της Ισπανίας.[13] Αποτελείται από πέντε campus και τρεις συνεργαζόμενους εκπαιδευτικούς θεσμούς ενώ λαμβάνει ετήσια ένα αρκετά σημαντικό αριθμό διεθνών φοιτητών.
Υποσημειώσεις
Επεξεργασία- ↑ www
.ccma .cat /324 /dissabte-de-constitucio-dels-ajuntaments-barcelona-i-ripoll-principals-incognites /noticia /3235709 /. - ↑ 2,0 2,1 www
.idescat .cat /pub /?id=aec&n=925&t=2016. - ↑ Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικών της Ισπανίας: Municipal Register of Spain of 2023. 13 Δεκεμβρίου 2023.
- ↑ «DECRETO 103/1980, de 23 de junio, que hace referencia al cambio de nombre del municipio de Lérida por Lleida». Diario Oficial de la Generalidad de Cataluña (στα Καταλανικά). Ανακτήθηκε στις 21 Μαρτίου 2010.
L'Ajuntament de Lérida ha estimat adient el canvi de nom del Municipi pel qual ara se'l coneix pel del seu origen català, que és el de Lleida (...)
[νεκρός σύνδεσμος] - ↑ Οι επιγραφές αυτές βρίσκονται στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων παλαιο-ισπανικών γλωσσών, Hesperia, http://hesperia.ucm.es/consulta_hesperia/numismatica/general.php?id=47 Αρχειοθετήθηκε 2015-08-06 στο Wayback Machine..
- ↑ Nebrija, Antonio de (1492). Dictionarium latino-hispanicum.
- ↑ Εμφανίζεται ως Lérida π.χ. στο έργο του Raimon de Miraval, Vida Occitana.
- ↑ Joan Coromines, επιμ. (1996). L - N : els noms de lloc i noms de persona de totes les terres de llengua Catalana (1η έκδοση). Barcelona: Curial Ed. Catalanes. σελίδες 56–61. ISBN 84-7256-844-X.
- ↑ Pérez Pérez, Alejandro. "De la arketurki prerromana a la Vrgellum visigoda, ¿Una continuidad?." Cypsela: revista de prehistòria i protohistòria [en línia], 1996,, Núm. 11, p. 153-160. http://www.raco.cat/index.php/Cypsela/article/view/119150 [Consulta: 07-11-14]
- ↑ 10,0 10,1 Xavier Hernàndez, Francesc (2004). Temps de conquesta (2η έκδοση). Barcelona: Dalmau. σελ. 174. ISBN 9788423206551.
- ↑ Barral i Alter, Xavier (1994). Catedrals de Catalunya. Edicions 62. σελ. 17. ISBN 84-297-3823-1.
- ↑ «el Museu de la Ciència, el Medi Ambient i el Clima». Ανακτήθηκε στις 24 Απριλίου 2014.
- ↑ «1ο σε ποιότητα διδασκαλείας και 7ο σε επιρροή στην κοινωνία». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Μαρτίου 2014. Ανακτήθηκε στις 25 Απριλίου 2014.