Κυπαρισσοειδή

Τα κυπαρισσοειδή (Cupressaceae) είναι μια οικογένεια κωνοφόρων φυτών με παγκόσμια κατανομή. Περιλαμβάνει 27 έως 30 γένη (τα 17 μονοτυπικά), που περιλαμβάνουν τις αρκεύθους, τα κυπαρίσσια, αλλά και το υψηλότερο δέντρο που υπάρχει, τη σεκόγια (μέγιστο γνωστό ύψος 116 μέτρα). Συνολικά υπάρχουν περί τα 130 έως 140 είδη κυπαρισσοειδών. Είναι μόνοικα, υποδίοικα ή και σπανίως δίοικα δέντρα και θάμνοι. Ο φλοιός των ώριμων δέντρων είναι συνήθως κοκκινωπός ή φαιοκόκκινος και ινώδης, συχνά κατακερματισμένος σε κατακόρυφα μικρά τεμάχια, αν και σε κάποια είδη είναι λείος.

Κυπαρισσοειδή
Κλαδί με φύλλα και κουκουνάρια του είδους Cupressus sempervirens
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Φυτά (Plantae) Συνομοταξία: Γυμνόσπερμα (Gymnospermae) Ομοταξία: Κωνοφόρα (Coniferae ή Pinophyta) Τάξη: Πευκώδη (Pinales) Οικογένεια: Κυπαρισσοειδή (Cupressaceae)
Υποοικογένειες
Cunninghamioideae Taiwanioideae Athrotaxidoideae Sequoioideae Taxodioideae Callitroideae Cupressoideae Incertae sedis: †Mesocyparis †Cunninghamites

Περιγραφή

Πεσμένα κλαδάκια φύλλων (κλαδόπτωση) of Metasequoia

Τα φύλλα των κυπαρισσοειδών είναι διατεταγμένα σπειροειδώς, είτε σε αντίθετα ζεύγη, με το κάθε ζεύγος στραμμένο κατά 90° ως προς το προηγούμενο, είτε σε τριάδες ή τετράδες. Στα νεαρά φυτά τα φύλλα είναι βελονοειδή, ενώ στα ώριμα φυτά, σε πολλά γένη, γίνονται μικρότερα και μοιάζουν με ακανόνιστα λέπια. Τα παλαιά φύλλα δεν πέφτουν μεμονωμένα, αλλά ως μικρά κλαδάκια φύλλων (κλαδόπτωση). Εξαιρούνται φύλλα στα «μάτια» που αναπτύσσονται σε κλαδιά. Αυτά πέφτουν μόνα τους όταν ο φλοιός αρχίσει να κερματίζεται. Τα περισσότερα γένη κυπαρισσοειδών είναι αειθαλή, με τα φύλλα να ζουν από 2 έως 10 έτη, αλλά τρία γένη (ο γλυπτόστροβος, η μετασεκόια και το ταξόδιο) είναι φυλλοβόλα ή περιέχουν και φυλλοβόλα είδη.

Κώνος του γένους Tetraclinis

Τα κουκουνάρια είναι ξυλώδη ή δερματώδη ή (στο είδος άρκευθος) σαρκώδη όπως τα βατόμουρα. Παρόμοια με το φύλλωμα, οι φολίδες των κουκουναριών είναι διατεταγμένες σπειροειδώς, με συστροφή 90° ως προς τις προηγούμενες, αντιθετικά ή κυκλοειδώς, αναλόγως του γένους. Οι σπόροι (σπέρματα) είναι συνήθως μικροί και κάπως πεπλατυσμένοι, με δύο στενά πτερύγια, από μία σε κάθε πλευρά τους. Σε ελάχιστα γένη (π.χ. ακτινόστροβος) έχουν τριγωνική διατομή με τρία πτερύγια. Σε κάποια γένη (π.χ. γλυπτόστροβος και λιβόκεδρος) το ένα από τα πτερύγια είναι σημαντικά μεγαλύτερο από το άλλο, ενώ σε κάποια άλλα (π.χ. τα άρκευθος, πλατύκλαδος και ταξόδιο) ο σπόρος είναι μεγαλύτερος και χωρίς πτερύγια. Τα αρσενικά κουκουνάρια είναι πιο ομοιόμορφα στη δομή τους σε όλα τα γένη, ενώ το μήκος τους ποικίλλει από 1 έως 20 χιλιοστόμετρα, με τις φολίδες και πάλι διατεταγμένες σπειροειδώς, αντιθετικά ή κυκλοειδώς αναλόγως του γένους. Τα κουκουνάρια μπορεί να είναι μεμονωμένα στην κορυφή ενός κλαδιού (στα περισσότερα γένη), στα κλαδάκια των φύλλων (γένος Cryptomeria), σε πυκνές ομάδες (Cunninghamia και άρκευθος η δρυπώδης), ή σε μακρές κρεμάμενες πολύκλαδες «ταξιανθίες» (μετασεκόια και ταξόδιο).

Τα κυπαρισσοειδή είναι ευρύτατα διαδεδομένα στον κόσμο, ευρισκόμενα σε όλες τις ηπείρους της Γης πλην της Ανταρκτικής, σε γεωγραφικά πλάτη από 71° Βόρειο στην αρκτική Νορβηγία (άρκευθος η κοινή) μέχρι 55° Νότιο στη Χιλή (Pilgerodendron uviferum). Από την άλλη, το είδος άρκευθος η ινδική (Juniperus indica) φύεται σε υψόμετρο μέχρι και 5.200 μέτρα στο Θιβέτ, το μεγαλύτερο υψόμετρο που έχει αναφερθεί για οποιοδήποτε ξυλώδες φυτό. Τα περισσότερα χερσαία ενδιαιτήματα φιλοξενούν κυπαρισσοειδή, με την εξαίρεση της πολικής τούνδρας και του τροπικού πεδινού δάσους βροχής (αν και αρκετά είδη αποτελούν σημαντικά ειδή σε εύκρατα δάση βροχής και σε υψίπεδα όπου υπάρχει δάσος νεφών). Σπανίζουν επίσης στις ερήμους, καθώς μόνο λίγα είδη είναι ικανά να επιβιώνουν σε συνθήκες έντονης ξηρασίας, ανάμεσα στα οποία είναι το Cupressus dupreziana της κεντρικής Σαχάρας. Παρά τη συνολική ευρύτατη γεωγραφική κατανομή, πολλά γένη και είδη κυπαρισσοειδών έχουν πολύ περιορισμένες υπολειμματικές κατανομές και αρκετά είναι είδη που κινδυνεύουν με αφανισμό.

Ταξινομική

Φυλογονία της οικογένειας (το γένος Xanthocyparis απουσιάζει).

Η παλαιότερη ξεχωριστή οικογένεια ταξοδιοειδή (Taxodiaceae) θεωρείται πλέον γενικότερα ότι υπάγεται στα κυπαρισσοειδή. Η μοναδική εξαίρεση είναι το γένος σκιαδόπιτυς, το οποίο είναι γενετικώς διαφορετικό από όλα τα κυπαρισσοειδή, τόσο ώστε οι περισσότεροι το κατατάσσουν σε δική του, ξεχωριστή οικογένεια, τα σκιαδοπιτυοειδή.

Η οικογένεια κυπαρισσοειδή υποδιαιρείται σήμερα σε επτά υποοικογένειες, με βάση γενετικές και μορφολογικές αναλύσεις, ως εξής:

• Υποοικογένεια κανινγκαμιοειδή (Cunninghamioideae) (Zucc. ex Endl.) Quinn
  • Κανινγκάμια R.Br.
• Υποοικογένεια ταϊβανιοειδή (Taiwanioideae) L.C.Li
  • Ταϊβανία Hayata
• Υποοικογένεια αθροταξιδοειδή (Athrotaxidoideae) L.C.Li
  • Αθρόταξις D.Don («κέδρος της Τασμανίας»)
• Υποοικογένεια σεκοϊόμορφα (Sequoioideae) Saxton
  • Σεκόια Endl. («παραλιακή σεκόγια»)
  • Σεκοϊάδενδρο J.Buchholz («γιγαντιαία σεκόγια»)
  • Μετασεκόια Hu & W.C.Cheng («dawn redwood»)
• Υποοικογένεια ταξοδιοειδή (Taxodioideae) Endl. ex K.Koch
  • Ταξόδιο Rich.
  • Γλυπτόστροβος Endl.
  • Κρυπτομερία D.Don
• Υποοικογένεια καλλιτροειδή (Callitroideae) Saxton
  • Καλλιτρίς Vent. («κυπαρισσόπευκο»)
  • Ακτινόστροβος Miq. («κυπαρισσόπευκο»)
  • Νεοκαλλίτροψις Florin
  • Ουιδρινγκτονία Endl.
  • Diselma Hook.f.
  • Φιτσροΐα Hook.f. ex Lindl. – alerce
  • Αυστρόκεδρος Florin & Boutelje
  • Libocedrus Endl.
  • Pilgerodendron Florin
  • Παπουάκεδρος H.L.Li
• Υποοικογένεια κυπαρισσόμορφα (Cupressoideae) Rich. ex Sweet
  • Thuja L.
  • Thujopsis Siebold & Zucc. ex Endl.
  • Χαμαικυπάρισσος Spach – cypress
  • Φοκιενία A.Henry & H.H.Thomas («κυπαρίσσι του Φούτζι»)
  • Καλόκεδρος Kurz
  • Τετρακλινίς Mast.
  • Microbiota Kom.
  • Πλατύκλαδος Spach
  • Ξανθοκυπάρισσος Farjon & T.H. Nguyên
  • Κυπαρίσσι L.
  • Άρκευθος L.

Μια μελέτη των γενών ακτινόστροβος και καλλιτρίς τοποθετεί τα τρία είδη του ακτινόστροβου μέσα σε ένα διευρυμένο γένος Callitris με βάση την ανάλυση 42 μορφολογικών και ανατομικών χαρακτηριστικών.

• 
  Taiwania cryptomerioides στους Βοτανικούς Κήπους της Mendocino Coast
• 
  Athrotaxis selaginoides, Τασμανία
• 
  Κορμός σεκόγιας
• 
  Υγρότοπος με Taxodium distichum στο κεντρικό Μισισίπι

Ρεκόρ

Η οικογένεια είναι αξιοσημείωτη για το ότι σε αυτή ανήκουν το μεγαλύτερο (ογκωδέστερο), το υψηλότερο και το μεγαλύτερης διαμέτρου δέντρο της Γης, αλλά και το δεύτερο σε μακροβιότητα είδος φυτού της Γης:

• Το ογκωδέστερο: «Στρατηγός Σέρμαν», ένα γιγαντιαίο σεκοϊάδενδρο με όγκο κορμού 1.486,9 κυβικά μέτρα
• Το υψηλότερο: «Υπερίων», μια σεκόγια με ύψος 115,85 μέτρα
• Η μεγαλύτερη διάμετρος κορμού: Αρβόλ δελ Τούλε (= «Δένδρο του Τούλε»), ένα κυπαρίσσι του Μοντεζούμα με διάμετρο κορμού 14,05 μέτρα
• Το δεύτερο μακροβιότερο φυτό: Κυπαρίσσι του Αμπαρκούχ, ένα κυπαρίσσι η ηλικία του οποίου εκτιμάται σε 4.000 έτη (την ξεπερνά μόνο το είδος πεύκη η μακρόβιος)

Επιπροσθέτως, πολλά άλλα μέλη της οικογένειας κατατάσσονται μεταξύ των ψηλότερων, βαρύτερων, χονδρότερων και μακροβιότερων ειδών δέντρων στον κόσμο, όπως η ταϊβανία, η κρυπτομερία (σούγκι), το Thuja plicata, ο καλόκεδρος, το κυπαρίσσι του Θιβέτ και η χαμαικυπάρισσος της Ταϊβαν.

Πηγές

• Soltani, J.: «Endophytism in Cupressoideae (Coniferae): A Model in Endophyte Biology and Biotechnology» στο Endophytes: Biology and Biotechnology, Maheshwari D. (επιμ.): σσ. 127-143, στη σειρά «Sustainable Development and Biodiversity», τόμ. 15, Springer, 2017
• Pakvaz, S., Soltani J. (2016): «Endohyphal bacteria from fungal endophytes of the Mediterranean cypress (Cupressus sempervirens) exhibit in vitro bioactivity» Forest Pathology, τόμος 46, σσ. 569-581
• Soltani, J., Zaheri Shoja, M., Hamzei, J., Hosseyni-Moghaddam, M.S., Pakvaz, S. (2016): «Diversity and bioactivity of endophytic bacterial community of Cupressaceae», Forest Pathology, τόμος 46, σσ. 353-361
• Farjon, A.: World Checklist and Bibliography of Conifers, Royal Botanic Gardens, Kew, 1998
• Farjon, A.: Monograph of Cupressaceae and Sciadopitys. Royal Botanic Gardens, Kew, 2005
• Farjon, A.; Hiep, N.T.; Harder, D.K.; Loc, P.K.; Averyanov, L. (2002). «A new genus and species in the Cupressaceae (Coniferales) from northern Vietnam, Xanthocyparis vietnamensis». Novon 12 (2): 179-189. doi:10.2307/3392953. 
• Gadek, P.A., Alpers, D.L., Heslewood, M.M., & Quinn, C.J. (2000). Relationships within Cupressaceae sensu lato: a combined morphological and molecular approach. American Journal of Botany, τόμος 87, σσ. 1044-1057Online Αρχειοθετήθηκε 2009-09-29 στο Wayback Machine..
• Little, D.P., Schwarzbach, A.E., Adams, R.P. & Hsieh, Chang-Fu. (2004): «The circumscription and phylogenetic relationships of Callitropsis and the newly described genus Xanthocyparis (Cupressaceae)», American Journal of Botany, τόμος 91, σσ. 1872-1881Available online Αρχειοθετήθηκε 2008-05-15 στο Wayback Machine..
• Mao, K., Milne, R.I., Zhang, L., Peng, Y., Liu, J., Thomas, P., Mill, R.R. & S.S. Renner (2012): «Distribution of living Cupressaceae reflects the breakup of Pangea», Proceedings of the National Academy, USA τόμος 109, σσ. 7793-7798 - Open Access

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Cupressaceae
• Εικόνες κουκουναριών πολλών ειδών από το Arboretum de Villardebelle