Καλαμωτή Χίου

Η Καλαμωτή είναι χωριό της Χίου, στο Δήμο Μαστιχοχωρίων. Αποτελεί έδρα δημοτικού διαμερίσματος και κατά την απογραφή του 2001 είχε 718 κατοίκους. Το χωριό έχει ιστορία ήδη από τον Μεσαίωνα, οπότε και ήταν διοικητικό κέντρο της περιοχής.

Καλαμωτή
Καλαμωτή Καλαμωτή
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Γεωγραφία
Νομός	Χίου
Υψόμετρο	47 μέτρα
Πληθυσμός
Μόνιμος	445
Έτος απογραφής	2021
Πληροφορίες
Ταχ. κώδικας	821 02
Τηλ. κωδικός	2271

Γενικές πληροφορίες

Η Καλαμωτή είναι ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της Χίου, κτισμένη στον δεύτερο μεγαλύτερο και πιο εύφορο κάμπο του νησιού, στη νοτιοανατολική Χίο. Είναι ένα από τα 24 μαστιχοχώρια και διασώζεται σε καλή κατάσταση ο μεσαιωνικός οικισμός της. Απέχει από την πόλη της Χίου (Χώρα) 24 χιλιόμετρα.

Για το όνομα του χωριού υπάρχουν δύο ερμηνείες. Η μία θέλει την Καλαμωτή να οφείλει το όνομά της σε ένα είδος κοσμήματος, που αποτελούσε συμπλήρωμα της χιώτικης γυναικείας ενδυμασίας. Η δεύτερη και επικρατέστερη μας πληροφορεί ότι το χωριό οφείλει την το όνομά του στις «καλαμωτές» (λέξη βυζαντινή, από το ρήμα καλαμόω –ώ) δηλαδή τα καλαμένια πλέγματα που χρησιμοποιούσαν στην εκτροφή του μεταξοσκώληκα. Μαρτυρίες κατοίκων αλλά και σημερινές ενδείξεις δείχνουν ότι ο κάμπος της Καλαμωτής είχε, όπως και σήμερα άλλωστε, αυτοφυείς καλαμιές και πολλές συκομουριές. Αυτό μας πείθει ότι άκμαζε συστηματικά η σηροτροφία.

Ο μεσαιωνικός οικισμός της Καλαμωτής έχει την σημερινή του μορφή τουλάχιστον από την περίοδο της θαλασσοκρατορίας της Γένοβας (1346-1566) και προήλθε από τη συνένωση των διάσπαρτων μικρών χωριών που βρίσκονταν στην εύφορη κοιλάδα της ΝΑ Χίου. Ο κύριος σκοπός της δημιουργίας του χωριού ήταν η άμυνα, γι' αυτό και το χωριό έμοιαζε με οχυρό και ήταν αθέατο από τη θάλασσα. Μόνο έτσι θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν οι συνεχείς ληστρικές επιδρομές των πειρατών εκείνης της εποχής (7ος έως 14ος αιώνας).

Ιστορία

Με δεδομένο το γεγονός ότι στους πρόποδες του λόφου του Προφήτη Ηλία Κώμης ανακαλύφθηκε οικισμός του 8ου αιώνα π.Χ. θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι και η περιοχή του κάμπου της Καλαμωτής που γειτνιάζει, λόγω και της ευφορίας της, θα καλλιεργούνταν και θα κατοικούνταν από πολύ παλιά. Ακριβείς πληροφορίες για το από πότε υφίσταται η Καλαμωτή ως χωριό δεν είναι γνωστές. Θεωρείται, όμως, σχεδόν βέβαιο ότι στη θέση της σημερινής Καλαμωτής βρισκόταν ένα, ίσως το μεγαλύτερο, από τα διάσπαρτα χωριά που συνενώθηκαν κατά την περίοδο της γενουατικής κατοχής (1346-1566) στη Χίο, σχηματίζοντας την πολεοδομική συγκρότηση του έως σήμερα διατηρούμενου μεσαιωνικού οικισμού της Καλαμωτής.

Την περίοδο από τον 7ο μέχρι και τον 14ο αιώνα ή Χίος γνώρισε μια ασυνήθιστη σε εύρος και συχνότητα πειρατική δράση με συνέπεια τα χωριά του σημερινού κάμπου της Καλαμωτής να είναι εύκολος στόχος λόγω της άμεσης πρόσβασης που είχαν μέσω της παραλίας της Κώμης. Το γεγονός αυτό ανάγκασε τους κατοίκους όλων αυτών των χωριών να εγκατασταθούν σε έναν οικισμό ο οποίος να είναι αθέατος από την θάλασσα και καλά οχυρωμένος. Την ίδια περίοδο και για τους ίδιους λόγους σχηματίστηκαν και άλλα χωριά της Χίου (Πυργί, Μεστά, Ολύμποι) με παρόμοια συγκρότηση. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δημιουργία όλων αυτών των οικισμών έγινε υπό τις οδηγίες των Γενουατών στα πλαίσια της διοίκησης της Χίου από την εμπορική εταιρεία Μαόνα της οικογένεια Τζουστινιάνι, με σκοπό την εκμετάλλευση των προσόδων (κυρίως μαστίχας) και το εμπόριο του νησιού.

Κατά την περίοδο αυτή για τις ανάγκες οχύρωσης του οικισμού δημιουργήθηκε ένας συνεχής εξωτερικός τοίχος χωρίς παράθυρα από τους εξωτερικούς τοίχους των ακραίων περιμετρικών σπιτιών του χωριού. Στις τέσσερις γωνίες υπήρχαν ισάριθμοι κυκλικοί πύργοι φρούρια. Μόνο δύο ήταν οι είσοδοί στο χωριό φρούριο, η πάνω πόρτα στα ανατολικά και η κάτω πόρτα στα δυτικά. Όπως μνημονεύει ο περιηγητής Κριστόφορο Μπουοντελμόντι (1422) στο χωριό δέσποζαν δύο μεγάλοι πύργοι. Λόγω του καταστρεπτικού σεισμού του 1881, αλλά και των ανθρώπινων παρεμβάσεων σήμερα σώζεται μόνο ένα μικρό τμήμα του τείχους νότια.

Στα πλαίσια αυτών των οχυρωματικών αναγκών κατασκευάσθηκαν και δύο βίγλες μία στον ομώνυμο λόφο ανατολικά της Κώμης και μία στον λόφο του προφήτη Ηλία στα δυτικά, με σκοπό να ειδοποιούν σε περίπτωση που έβλεπαν πειρατικά πλοία τους κατοίκους του χωριού να οχυρωθούν μέσα στα τοίχοι του. Η ειδοποίηση γινόταν ανάβοντας φωτιά ο βιγλάτορας, όπως ονομαζόταν ο κάτοικος του χωριού που είχε αναλάβει αυτά τα καθήκοντα.

ατά την περίοδο της Γενουατοκρατίας, σύμφωνα με τον Φίλιππο Αργέντη, η Καλαμωτή ήταν έδρα καστελλάνου (Castellanus di Calamoti) και κέντρο μιας από τις δώδεκα περιφέρειες του νησιού, η οποία εκτείνονταν από την περιοχή του Αγίου Γεωργίου Συκούση και της Καλλιμασιάς ως τα δυτικά των Αρμολίων και του Πυργίου (Ασπροχώματα) ενώ συμφωνα με άλλες πληροφορίες εγκαταστάθηκε στην Καλαμωτή η Milizia Catomerea, η στρατιωτική δύναμη που έλεγχε την Κατωμερέα, όπως έλεγαν τότε τη νότια Χίο.

Το 1566 η Χίος καταλείφθηκε από τους Τούρκους και η Καλαμωτή πέρασε όπως και όλα τα υπόλοιπα μαστιχοχώρια στη διοίκηση του Τούρκου επάρχου, του αγά. Λόγω της παραγωγής της μαστίχας, μιας σπάνιας ρητίνης που χρησιμοποιούταν κατά κόρον για ιατρικούς και όχι μόνο σκοπούς, υπήρχε προνομιακή εκμετάλλευση των Μαστιχοχωρίων από την Υψηλή Πύλη. Μετά την καταστροφή του 1822 και τη διοικητική μεταρρύθμιση του 1839 η Καλαμωτή βρέθηκε στο κέντρο των Μαστιχοχωρίων αφού ήταν έδρα του ομώνυμου δήμου (Καlamoti Nahiye) και είχε την έδρα του ο Τούρκος διοικητής (μουντούρης) των Μαστιχοχωρίων.

Το 1912 ήρθε η απελευθέρωση της Χίου και λίγα χρόνια μετά άρχισε να κατασκευάζεται το δημοτικό σχολείο του χωριού που λειτούργησε για πρώτη φορά το 1922. Μετά το τέλος του ελληνοϊταλικού πολέμου και τη γερμανική κατοχή υπήρχε διάχυτη η ανάγκη ανοικοδόμησης πάνω στις σύγχρονες βάσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας. Το επόμενο βήμα στην πνευματική εξέλιξη της Καλαμωτής έγινε το 1950 με την ανέγερση της πρώτης πτέρυγας του γυμνασίου. Κατά την δεκαετία 1947–1957 με τη βοήθεια μεγάλων ευεργετών έγιναν σημαντικά έργα υποδομής στο χωριό, πρωτοποριακά ίσως για τα δεδομένα της συγκεκριμένης εποχής και του συγκεκριμένου τόπου.

Πολεοδομική οργάνωση

Κύρια στοιχεία της πολεοδομικής οργάνωσης της παλιάς Καλαμωτής ήταν το κλειστό τετράπλευρο σχήμα, το συνεχές και αδιάσπαστο αμυντικό τείχος περιμετρικά, οι στενοί δρόμοι που καλύπτονταν κατά διαστήματα από εγκάρσια τόξα και καμάρες, οι μικρές διαστάσεις των κοινόχρηστων χώρων, η απουσία δένδρων, η πληθώρα εκκλησιών και οι συνεχείς λιθόκτιστες προσόψεις των κατοικιών. Τα περισσότερα από αυτά τα στοιχεία είναι ορατά μέχρι και σήμερα στους επισκέπτες του παλιού οικισμού. Η πολεοδομική οργάνωση του χωριού εξασφάλιζε την άμυνα και προστασία του από τις πειρατικές επιδρομές. Στο κέντρο του οικισμού υπήρχε ένας ψηλός πύργος.

Τα σπίτια είναι λιθόκτιστα και τα περισσότερα διώροφα, με τον στάβλο και τους βοηθητικούς χώρους στο ισόγειο και την κυρίως κατοικία με τα υπνοδωμάτια στον όροφο. Στον όροφο υπήρχε επίσης ένας ημιυπαίθριος χώρος (ξάτο) που οδηγούσε στο δώμα (βότα). Πάνω από τους δρόμους υπήρχαν δωμάτια σπιτιών που στηριζόταν σε ημικυλινδρικούς θόλους, ενώ τα δώματα όλων των σπιτιών ήταν σχεδόν στο ίδιο ύψος, έτσι ήταν εύκολη η διαφυγή των κατοίκων σε περίπτωση κινδύνου από σπίτι σε σπίτι.

Η πολεοδομική οργάνωση του οικισμού έχει ορθολογικό χαρακτήρα και διατηρεί στοιχεία που μαρτυρούν ύπαρξη σχεδιασμού. Σε αντίθεση με τους άλλους οικισμούς στο πολεοδομικό σύστημα της Καλαμωτής διακρίνεται μια σαφής γεωμετρικότητα με τη χάραξη 4 αξόνων που ορίζουν το βασικό οδικό δίκτυο. Από την πάνω και κάτω πόρτα ξεκινούν οι δύο κεντρικοί δρόμοι που διασχίζουν το χωριό και καταλήγουν στην πλατεία, όπου υπήρχε ο πύργος. Δεν υπάρχει πουθενά αδιέξοδο ή δρόμοι με στροφές, που θα μπέρδευαν τους κατοίκους ή τους επισκέπτες. Τόσο οι κεντρικοί όσο και οι περιφερειακοί δρόμοι ήταν λιθόστρωτοι, ενώ στη μέση σχηματιζόταν αυλάκι για την συγκέντρωση των νερών της βροχής τα οποία τα οδηγούσε εκτός των τειχών.

Αξιοσημείωτο ήταν τέλος το σύστημα αποχέτευσης της παλιάς Καλαμωτής με τα κενά περίπου 80 εκατοστών, που αφήνονταν μεταξύ των παρακείμενων σπιτιών, σχηματίζοντας επιμήκεις ευθείες αυλακώσεις που ονομάζονταν στενάδες, οι οποίες διέσχιζαν το χωριό και οδηγούσαν τα λύματα έξω από τα τείχη του.

Παραλίες

Νότια της Καλαμωτής και σε απόσταση 3,5 χιλιομέτρων βρίσκεται η Κώμη, το επίνειο της Καλαμωτής, ένα από τα δημοφιλέστερα θέρετρα της Χίου. Ανατολικά και αμέσως μετά την Κώμη βρίσκεται η παραλία Της γριάς ο φούρνος με ακτή από βότσαλο. Άλλες αξιόλογες παραλίες σε κοντινή απόσταση από την Καλαμωτή είναι:

• Ο Λιλικάς, ανατολικά και αμέσως μετά την παραλία Της γριάς ο φούρνος, με ακτή από βότσαλο.
• Ακόμη πιο ανατολικά από τον Λιλικά, βρίσκεται η παραλία Βίρι.

Αξιοθέατα

Αξιόθέατο μπορεί να χαρακτηριστεί ολόκληρο το τμήμα του μεσαιωνικού οικισμού της Καλαμωτής. Ξεχωρίζει ιδιαίτερα το κεντρικό οικοδομικό τετράγωνο του χωριού, ο Βαρβακάς όπως λέγεται, καθώς και η εκκλησία της αγίας Παρασκευής, πολιούχου του χωριού. Αξιόλογες είναι και οι υπόλοιπες εκκλησίες του χωριού, κυρίως δε η αγία Κυριακή και η κάτω Παναγία (Εισόδια) καθώς και τα πάνω από τριάντα εξωκλήσια στην ευρύτερη περιοχή της Καλαμωτής με σημαντικότερο αυτών την εκκλησία της Παναγίας της Αγρελωπούσαινας.

Η Παναγιά η Αγρελωπούσαινα χτίστηκε κατά τον 13ο ή 14ο αιώνα. Γλυπτά διακοσμούν τον εξωτερικό χώρο της εκκλησίας, τα οποία είναι το μαρμάρινο πλαίσιο της πόρτας εισόδου και οι δύο ανάγλυφες πλάκες στο δυτικό τοίχο. Το εσωτερικό κοσμούν τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο, σπουδαίο δείγμα της λαϊκής τέχνης του 19ου αιώνα.

Κατευθυνόμενος στον δρόμο που οδηγεί στο αξιόλογο κτήριο του δημοτικού σχολείου και πλησίον αυτού, στα βορειοανατολικά του χωριού, μπορεί κάποιος να δει το θαυμάσιο μαρμάρινο μνημείο στο ηρώο πεσόντων, έργο του διάσημου γλύπτη και ακαδημαϊκού Μιχάλη Τόμπρου.

Σε απόσταση 1,5 χιλιομέτρου βόρεια της Καλαμωτής βρίσκεται το πρόσφατα κατασκευασμένο φράγμα της Καλαμωτής, ενώ ακόμα βορειότερα βρίσκεται η Παναγία η Σικελιά, εκκλησία του 12ου ή 13ου αιώνα βασιλική με τρούλο που διακοσμείται εξωτερικά με κεραμοπλαστικά.

Στην Κώμη μπορεί κάποιος να δει και να επισκεφθεί τις βίγλες στους δύο λόφους ανατολικά και δυτικά, μέρος της αμυντικής οργάνωσης της Καλαμωτής κατά την περίοδο της Γενουατοκρατίας. Από τους πρόποδες του προφήτη Ηλία στην Κώμη ξεκινάει το ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί στην ομώνυμη εκκλησία στην κορυφή του λόφου. Από εκεί η υπέροχη πανοραμική θέα ανταμείβει την επίπονη προσπάθεια ανάβασης. Το θέαμα είναι εκπληκτικό.

Σε απόσταση 2 χιλιομέτρων από την Κώμη και στην νοτιοδυτική πλαγιά του λόφου του Προφήτη Ηλία βρίσκεται ο αρχαίος οικισμός του Εμποριού. Οικισμός που ιδρύθηκε τον 8ο αιώνα π.Χ. από τους Ίωνες και εγκαταλείφθηκε στο τέλος του 2ου αιώνα π.Χ.

Τα πανηγύρια του χωριού είναι στις 26 και 27 Ιουλίου προς τιμήν της πολιούχου του χωριού αγίας Παρασκευής και στις 7 Ιουλίου προς τιμήν της αγίας Κυριακής.

Πηγές

• Δαμαλάς Ιω. Γεώργιος Καλαμωτή - Ένα παραδοσιακό μεσαιωνικό μαστιχοχώρι της Χιου (1989)
• Argentis P. Philip, The Occupation of Chios by the Genoese and their Administration of the Island 1346-1566, I, Cambridge 1958, 393, 408, 412, 548, 573 n.
• Ζολώτας Γεώργιος, Ιστορία της Χίου, τ. Ι. Ιστορική τοπογραφία, Αθήνα 1921, σ. 604.