Κάστρο της Μυτιλήνης

Το Κάστρο της Μυτιλήνης, γνωστό επίσης ως «Φρούριο της Μυτιλήνης», βρίσκεται στην Μυτιλήνη, πρωτεύουσα της Λέσβου στο Βορείο Αιγαίο. Διατηρείται σε καλή κατάσταση και είναι το τρίτο μεγαλύτερο κάστρο της Μεσογείου και το μεγαλύτερο της Ελλάδας καλύπτοντας μια έκταση 60 στρεμμάτων. Στους αρχαίους χρόνους ενδεχομένως υπήρχε στη θέση αυτή ακρόπολη, της οποίας η μορφή δεν είναι γνωστή σήμερα. Η παλαιότερη επιβεβαιωμένη φάση κατασκευής τοποθετείται στον 6ο αιώνα επί Ιουστινιανού Α´. Η σημερινή μορφή του κάστρου οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ανοικοδόμηση του Φραγκίσκου Γατελούζου Α΄ και των διαδόχων του τα χρόνια της ηγεμονίας τους στο νησί (1355-1462) και κυρίως των Οθωμανών στη συνέχεια (1462-1912). Από την Βυζαντινή περίοδο σώζονται μόνο μια μικρή πύλη στη βόρεια πλευρά, το ανατολικό τείχος του κεντρικού περιβόλου και η δεξαμενή (κινστέρνα) στο μεσαίο κάστρο. Από την οθωμανική περίοδο σώζονται χαμάμ, τεκές, μεντρεσές (ιεροσπουδαστήριο), πυριτιδαποθήκη και στρατιωτικό νοσοκομείο/φυλακές. Το κάτω κάστρο κατασκευάστηκε επί των ημερών του σουλτάνου Ιμπραήμ Χαν το 1644 για την καλύτερη οχύρωση του βόρειου λιμένα (Επάνω Σκάλα).

Κάστρο της Μυτιλήνης
Κάστρο της Μυτιλήνης και Φρούριο της Μυτιλήνης
Είδος	κάστρο
Γεωγραφικές συντεταγμένες	39°6′43″N 26°33′44″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Μυτιλήνης
Τοποθεσία	Μυτιλήνη
Χώρα	Ελλάδα
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Περιγραφή

Το Κάστρο χωρίζεται σε τρία μέρη, το Άνω, Μεσαίο και Κάτω Κάστρο.

Άνω Κάστρο

Οικία των Γατελούζων - Πύργος της Βασιλοπούλας - Άνω Κάστρο

Το Άνω Κάστρο καταλαμβάνει το νότιο και δυτικό μέρος της οχύρωσης. Εδώ βρίσκεται η Κεντρική Δυτική Πύλη, ο Πύργος της Βασιλοπούλας με το οικόσημο των Γατελούζων και τα ερείπια του Οθωμανικού τεμένους Κουλέ Τζαμί το οποίο χτίστηκε πάνω σε χριστιανικό ναό του Αγίου Ιωάννη που χρονολογείται από την Περίοδο των Γατελούζων. Ο ναός έπεσε από σεισμό το 1867 και στη θέση ανεγέρθηκε διώροφο τζαμί. Βορείως του Κουλέ Τζαμί υπάρχουν ερείπια του αρχαίου Ιερού της Δήμητρας και Κόρης. Αποκαλύφθηκαν πέντε βωμοί, ιεροί αποθέτες και τραπεζαρίες για τελετουργικά γεύματα.

Ο Μεγάλος Περίβολος ή Ακρόπυργος βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του κάστρου και είναι γνωστός και ως Πύργος της Βασιλοπούλας. Έχει πέντε οχυρούς πύργους και τάφρο με κινητή γέφυρα. Ο ανατολικός πύργος ήταν η επίσημη κατοικία του κάστρου. Στο εσωτερικό του Μεγάλου Περιβόλου υπάρχει αυλή (γνωστή ως plateia magna), όπου συναθροιζόταν η σύγκλητος (curia). Στο βόρειο τμήμα της πλατείας βρισκόταν η Λότζια (χώρος συσκέψεων - λέσχη ευγενών) και η Καγκελλαρία (διοικητικό κέντρο). Στη θέση της Λότζιας σήμερα βρίσκεται οθωμανική πυριτιδαποθήκη με μονόρριχτη στέγη. Η πρόσοψή της έχει προστώο με πέντε οξυκόρυφα τόξα και η πρόσβαση γίνεται με διπλή σκάλα. Έχει τέσσερα ημιυπόγεια δωμάτια, όπου φυλασσόταν η πυρίτιδα και τέσσερα υπερυψωμένα δωμάτια, όπου έμενε η φρουρά.

Δίπλα στο νότιο τείχος σώζονται κρύπτες. Πρόκειται για υπόγειους χώρους με έκταση 600 τετραγωνικών μέτρων στους οποίους κατέφευγε ο πληθυσμός για προστασία. Επικοινωνούν μεταξύ τους με τοξωτά ανοίγματα και στη θολωτή οροφή έχουν τρύπες για τον αερισμό και φωτισμό του χώρου. Στη δυτική πλευρά υπάρχουν χώροι υγιεινής. Μετά το 1912 λειτούργησαν σαν στρατώνας.

Μεσαίο Κάστρο

Η είσοδος στο Μεσαίο Κάστρο γίνεται από την οθωμανική πύλη Ορτά Καπού, του 1644, η οποία προστατεύεται δυτικά από κυκλικό πύργο ο οποίος προήλθε από τη μετασκευή προγενέστερου τετράγωνου πύργου. Ανατολικά της βρίσκεται η πύλη των Γατελούζων, που χρονολογείται από το 1373 σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή. Ανάμεσα στις δύο πύλες υπάρχει μικρή αυλή. Η γενουάτικη πύλη προστατεύεται από τετράγωνο βυζαντινό πύργο στα ανατολικά, ενώ ο δυτικός πύργος μετασκευάστηκε σε κυκλικό από τους Οθωμανού. Στη συνέχεια βρίσκεται η βυζαντινή πύλη, η οποία σηματοδοτεί τα βορειοδυτικά όρια των βυζαντινών οχυρώσεων και τον 6ο αιώνα συνέδεε το λιμάνι με την πόλη και προστατεύεται από τετράγωνο πύργο. Δίπλα στη βυζαντινή πύλη έχει ενσωματωθεί ρωμαϊκή πλάκα με την παράσταση μονομάχου. Κοντά στη βυζαντινή πύλη σώζονται δύο πύλες που συνέδεαν το μεσαίο με το κάτω κάστρο, η βορειοανατολική πύλη και η ανατολική βυζαντινή πυλίδα.

Η είσοδος της δεξαμενής

Στο Μεσαίο Κάστρο υπάρχει ημιυπόγεια δεξαμενή (κινστέρνα) με δυνατότητα αποθήκευσης 400 κυβικών νερού. Εσωτερικά διαιρείται σε τρία τμήματα, με τα νερά της βροχής να εισέρχονται στον πρώτο χώρο, όπου με την καθίζηση καθάριζαν και υπερχείλιζαν στη συνέχεια στους άλλους δύο χώρους. Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμός της υποδεικνύει ότι κτίστηκε του βυζαντινούς χρόνους στη θέση ρωμαϊκού κτιρίου, ενώ ο θόλος της ανακατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από τους Οθωμανούς. Απέναντι από τη δεξαμενή και δίπλα στη βυζαντινή πύλη βρίσκεται οθωμανική κρήνη με ενσωματωμένη δεξαμενή (χαζανέ). Στην πρόσοψή της έχει οξυκόρυφο τόξο και στο παρελθόν έφερε λίθινη πλάκα με επιγραφή η οποία πλέον έχει αφαιρεθεί.

Κατά το παρελθόν στο Μεσαίο Κάστρο υπήρχαν οικίες στις οποίες κατοικούσε το μεγαλύτερο τμήμα του μουσουλμανικού πληθυσμού. Από αυτές σώζονται μόνο τα ερείπια μιας οικίας με σχεδόν τετράγωνη κάτοψη η οποία ήταν οργανωμένη γύρω από ένα κεντρικό χώρο, τον οποίο περιβάλαν έξι δωμάτια και το αποχωρητήριο. Η οικία είχε υπόγεια δεξαμενή ομβρύων υδάτων. Το ένα δωμάτιο είχε ανεξάρτητη είσοδο και ίσως να λειτουργούσε ως κατάστημα. Άλλα κτήρια οθωμανικής περιόδου που σώζονται στο Μεσαίο Κάστρο είναι η Πυριτιδαποθήκη, το μουσουλμανικό ιεροσπουδαστήριο (Μεντρεσές), ο Μπεκτασικός Τεκές, το Στρατιωτικό Νοσοκομείο-Φυλακές και το Χαμάμ.

Ο Μεντρεσές και το Λουτρό

Ο μεντρεσές ιδρύθηκε από τον ναύαρχο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα τον 16ο αιώνα και σήμερα έχει ανακατασκευαστεί. Είναι διώροφος, σχήματος Π, παρατεταγμένος γύρω από κεντρική αυλή. Όλα τα δωμάτια στεγάζονται με τρούλο και έχουν εστία. Έχει κελιά τόσο για τους διδάσκοντες (μουλάδες), όσο και τους μαθητές (σοφτάδες). Στη βορειοδυτική γωνία του ορόφου βρισκόταν αίθουσα προσευχής, με το μιχράμπ να βλέπει προς τη Μέκκα. Στο ισόγειό του λειτουργούσε ιμαρέτ. Νοτιοανατολικά του μεντρεσέ βρισκόταν μιναρές, ο οποίος πλέον δεν σώζεται. Δίπλα στο μεντρεσέ λειτουργούσε λουτρό, το οποίο στεγάζεται σε ένα ορθογώνιο καμαρόσκεπο κτίριο με αεραγωγούς στους τοίχους για τη θέρμανση του χώρου. Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται και ο Τεκές, ο οποίος σώζεται με μέτρια κατάσταση. Φέρει οκτάγωνο τρούλο και έχει εστία στην ανατολική του πλευρά.

Λίγο ψηλότερα στο δρόμο που οδηγεί στο Άνω Κάστρο βρίσκεται η πυριτιδαποθήκη. Έχει μνημειακή πύλη με τοξωτό υπέρθυρο στο οποίο έχει εντοιχιστεί μαρμάρινη πλάκα με αποσπάσματα από το Κοράνι. Η πυριτιδαποθήκη έχει ογκώδεις τοίχους από πέτρα, με ισχυρό περίβολο και δίρρικτη πέτρινη στέγη. Εσωτερικά χωρίζεται σε τρεις αίθουσες και έχει μικρή υπόγεια δεξαμενή. Απέναντι βρίσκονται οι Φυλακές-Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Έχει κεντρική αυλή η οποία περιβάλλεται από αίθουσες. Η είσοδος στην αυλή γίνεται από πύλη που προστατεύεται από πυργοειδή κατασκευή. Το υπόγειο λειτουργούσε ως κρατητήριο. Το κτίριο είναι έργο του αρχιτέκτονα Μουσά-Μπαμπά (1630-1692).

Κάτω Κάστρο

Το Κάτω Κάστρο / Οθωμανική οχύρωση - στην περιοχή Επάνω Σκάλας της Μυτιλήνης.

Το Κάτω Κάστρο, γνωστό και ως Σαπλιτζά, βρίσκεται στην βόρεια πλευρά και περιλαμβάνει τα οχυρωματικά έργα του Ιμπραήμ Χαν το 1644 στην Επάνω Σκάλα (βόρειο Λιμάνι) και τα έργα επί Βαγιαζήτ Β΄ το 1501 για την προστασία του βόρειου λιμένα. Πάνω από το λιμάνι δεσπόζει μεγάλος κυκλικός πύργος. Δίπλα του υπάρχει πύλη η οποία προστατεύεται από δύο μικρότερους πύργους. Το 1960 υπήρχε διπλή οθωμανική πύλη η οποία γκρεμίστηκε ώστε να δημιουργηθεί παραθαλάσσιος δρόμος. Στην περιοχή υπάρχει οθωμανικό χαμάμ του 17ου αιώνα, οθωμανική κρήνη, το εξωκκλήσι της Παναγιάς Γαλούσας και κατοικίες οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για την εγκατάσταση Ελλήνων προσφύγων από την Μικρά Ασία. Στο παρελθόν σώζονταν περίπου 80 κατοικίες.

Δευτερεύουσες οχυρώσεις

Στο παρελθόν το κάστρο προστατευόταν από δευτερεύοντα οχυρωματικά έργα: το πύργος της Βαρβακάνας, τον πύργος της Παναγίας, τον Πύργο του Λοράντα ή Torre in Mare και το Καστρέλλι ή Μπούρτζι. Ο πύργος του Λοράντα βρισκόταν στο ακρομώλιο του λιμενοβραχίονα του βορείου λιμανιού. Το Καστρέλλι - Μπούρτζι ήταν πολυγωνικό οχυρό το οποίο βρισκόταν στο βόρειο βραχίονα του νότιου λιμανιού, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το άγαλμα της Ελευθερίας.

Ιστορία του Κάστρου

Το Κάστρο (ή Φρούριο) της Μυτιλήνης βρίσκεται σε ένα λόφο βορείως από το σημερινό λιμάνι, μέσα σε μια χερσόνησο η οποία στην αρχαιότητα μέχρι τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους ήταν νησί και χωριζόταν από την ξηρά με το στενό Εύριπο των Μυτιληναίων. Ο Εύριπος βρισκόταν περίπου όπου σήμερα είναι σήμερα η οδός Ερμού που ενώνει τις βόρειες με τις νότιες περιοχές της πόλης (λιμάνι Επάνω Σκάλα και λιμάνι Μυτιλήνης) και επιχωματώθηκε το 1501 . Το αρχικό φρούριο, σχεδιάστηκε κατά τον 5ο αιώνα από τον Ιουστινιανό Α´ και πιστεύεται ότι έχει κατασκευαστεί επάνω σε αρχαία Ακρόπολη. Από τη βυζαντινή εποχή χρονολογείται ο ανατολικός τοίχος του ακρόπυργου, μια μικρή πύλη στα βορειοανατολικά τείχη και η είσοδος της δεξαμενής. Στην κατασκευή του κάστρου χρησιμοποιήθηκε υλικό από το αρχαίο θέατρο Μυτιλήνης και άλλα αρχαία κτίρια.

Το Κάστρο το 1714, από τον Κορνέλις ντε Μπράιν.

Τη σημερινή του μορφή το φρούριο άρχισε να παίρνει από τον Φραντσέσκο Α' Γκαττιλούζι (Φραγκίσκο Γατελούζο) το 1373. Σήμερα σώζεται λατινική επιγραφή η οποία βρίσκεται επάνω από τη μεσαία-δυτική πύλη, μαζί και με το οικόσημο των Παλαιολόγων, αφού η Λέσβος πέρασε στα χέρια των Γενουατών με επιγαμία με τον οίκο των Παλαιολόγων. Το 1384 δυνατός σεισμός δημιουργεί καταστροφές στο Κάστρο. Καταστροφές υπέστη το Κάστρο επίσης κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Βενετών και Οθωμανών (1499-1503). Το 1462 οι Οθωμανοί κατέλαβαν την πόλη και το 1501 ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ Β΄ επισκευάζει τα βόρεια τείχη και ενισχύει την οχύρωση με δύο μεγάλους στρογγυλούς πύργους με κανόνια. Νέα κατασκευή για τον εκσυγχρονισμό του κάστρου πραγματοποιήθηκε το 1643-1644 από τον Μπεκίρ Πασά, κατά τις ημέρες του σουλτάνου Ιμπραήμ Χαν, ίσως λόγω του Κρητικού Πολέμου (1645-1669) ή λόγω της καταστροφής από το σεισμό του 1765-1766. Στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα στο Μεσαίο Κάστρο ο ναύαρχος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα χτίζει το Μεντρεσέ του Βελή Πασά ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα και είναι από τα παλαιότερα οθωμανικά κτήρια του κάστρου . Βορείως και ανατολικά του Μεντρεσέ χτίζεται την ίδια εποχή ένας Τεκές των Μπεκτασήδων, ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα . Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενισχύεται ο στρατιωτικός χαρακτήρας του κάστρου, όπως φαίνεται από τους στρατώνες και τη θολωτή μπαρουταποθήκη. Το νησί ενσωματώθηκε στην Ελλάδα στις 8 Νοεμβρίου 1912. Μετά το 1912 το κάστρο χρησιμοποιήθηκε ως πηγή οικοδομικού υλικού για την κατασκευή προσφυγικών κατοικιών που επέφερε σταδιακά την καταστροφή του. Το ίδιο το κάστρο συνέχισε να λειτουργεί ως στρατώνας μέχρι λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1930 κατεδαφίστηκε το Καστρέλλι ώστε να τοποθετηθεί το άγαλμα της Ελευθερίας. Το 1960 διανοίχθηκε παραθαλάσσιος δρόμος, με αποτέλεσμα πάνω από 70 οικίες στο Κάτω Κάστρο να κατεδαφιστούν.

Ανασκαφές και αποκατάσταση

Το κάστρο κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο με βασιλικό διάταγμα το 1937. Ανασκαφές στο Κάστρο πραγματοποιήθηκαν το 1913 από τον Νικόλαο Κυπαρίσση. Το 1938-1940 και το 1960-1965 έλαβαν χώρα εργασίες αναστήλωσης, με την απομάκρυνση προσχώσεων και νεότερων προκτισμάτων, στερέωση επικίνδυνων τμημάτων των τειχών και αναστηλωτικές εργασίες στον Μεντρεσέ και στην πυριτιδαποθήκη του Μεγάλου Περιβόλου. Επιπλέον εργασίες μικρής κλίμακας έλαβαν χώρα το 1966-1968 και το 1971 στη βόρεια βυζαντινή πύλη. Το 1984 πραγματοποιήθηκε συστηματική ανασκαφή από το Καναδικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο των Αθηνών, η οποία έφερε στο φως το ιερό της Δήμητρας και Περσεφόνης και τον ναό των Γατελούζων, ενώ αποκαλύφθηκε μεγάλη ποσότητα κεραμικής από τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, ελάχιστη από τους βυζαντινούς και κυρίως κεραμική από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα, εισηγμένη από Κίνα, Περσία, Κιουτάχεια και Ευρώπη.

Το 1994-97, το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων προχώρησε στην αποκατάσταση των πυριτιδαποθήκης του Μεσαίου Κάστρου και της πύλης Ορτά Καπού και αναστήλωσε μικρό τμήμα των νοτίων τειχών. Το 2000-01 στα πλαίσια του Β΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης πραγματοποιήθηκαν αναστηλωτικές εργασίες στο τμήμα του κάστρου ανάμεσα στην Ορτά Καπού και τη βυζαντινή δεξαμενή, με αποκατάσταση των οριζόντιων και κατακόρυφων στοιχείων στα τείχη και ανακατασκευάστηκαν κάποιες από τις επάλξεις και έγιναν εργασίες αποκατάστασης στο βορειοδυτικό τοίχο της δεξαμενής με αργολιθοδομή και στεγανοποιήθηκε το δώμα της. Κατά τη διάρκεια των εργασιών ανακαλύφθηκε ο τετράγωνος πύργος των Κατελούζων εντός του κυκλικού πύργου της Ορτά Καπού. Την περίοδο 2005-2007 πραγματοποιήθηκαν εργασίες για τη βελτίωση της επισκεψιμότητας του κάστρου στα πλαίσια του προγράμματος «Κάστρων Περίπλους». Πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες αποψιλώσεις, επισκευή και ανακατασκευή των παλιών λιθόστρωτων δρόμων, αποχωματώσεις των μνημείων, δημιουργία δικτύων ύδρευσης και άρδευσης, αναστήλωση δύο σπιτιών στο Κάτω Κάστρο και κτίστηκαν δύο νέα φυλάκια-εκδοτήρια. Ορισμένα από τα μνημεία στο εσωτερικό του κάστρου διαμορφώθηκαν σε χώρους έκθεσης ή αποθήκες. Το έργο συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (75%) και το Ελληνικό Δημόσιο (25%).

Πινακοθήκη

• 
  Το εσωτερικό της κινστέρνας.
• 
  τμήμα από διακόσμηση εκκλησίας και οθωμανικό mezar από το κάστρο της Μυτιλήνης.
• 
  Το μονόγραμμα και ο δικέφαλος των Παλαιολόγων, δεξιά ο αετός των Ντόρια και επάνω ο θυρεός των Γατελούζων.
• 
  Ο αετός των Ντόρια, το μονόγραμμα των Παλαιολόγων και ο θυρεός των Γατελούζων.
• 
  Είσοδος στο βόρειο μέρος του κάστρου.
• 
  Μπάλες για τα κανόνια.
• 
  Υπόγειοι χώροι.
• 
  Το πιο οχυρωμένο μέρος του κάστρου.
• 
  Επιτύμβια πλάκα από την εποχή των Γατελούζων.

Βιβλιογραφία

• Κάστρο Μυτιλήνης : Το μνημείο στους αιώνες και η ανάδειξή του. Μυτιλήνη: 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού. 2007. ISBN 9789602147023. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• (Αγγλικά) Διάγραμμα Κάστρο