Μονή Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος

Η Μονή Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος, γνωστή και ως Μονή Βαζελών(ος) ή Ζαβουλών, ήταν σπουδαίο ορθόδοξο μοναστήρι στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, το οποίο είναι σήμερα ερειπωμένο. Χτίστηκε το 270 μ.Χ. και βρίσκεται 40 χιλιόμετρα νότια της Τραπεζούντας. Ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός διέταξε την επισκευή του μοναστηριού το 565, το οποίο ανακαινίστηκε πολλές φορές μέχρι τον 20ό αιώνα. Τα σημερινά του κτήρια χρονολογούνται από την ανοικοδόμηση του 1410.

Η Μονή Βαζελώνος σήμερα (2014)

Η μονή Βαζελώνος ήταν ένα κέντρο της ελληνορθόδοξης ζωής στην περιοχή και διατηρούσε κάποιου είδους κυριότητα στα γύρω χωριά μέχρι την διάλυσή της. Τοιχογραφίες στην βόρεια εξωτερική πλευρά του καθολικού της απεικονίζουν τον Παράδεισο, την Κόλαση και την Τελευταία Κρίση και χρονολογούνται από πολλούς αιώνες.

Το μοναστήρι δέχθηκε πολλές φορές επιθέσεις σε όλη την ιστορία του. Περί το 500, Πέρσες εισβολείς (των Σασσανιδών) εισέβαλαν στο μοναστήρι, σκότωσαν τους μοναχούς και κατέστρεψαν μέρος του. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τουρκικές δυνάμεις επιτέθηκαν στο μοναστήρι. Η Μονή εγκαταλείφθηκε οριστικά το 1923 μετά την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Διάφοροι βανδαλισμοί που ακολούθησαν συνέβαλαν στην ερειπωμένη εικόνα του μοναστηριού.

Λίγα αντικείμενα διασώζονται από το αρχείο της Μονής. Ορισμένα έγγραφα βρίσκονται σήμερα στο Μουσείο της Αγίας Πετρούπολης, ενώ άλλα φυλάσσονται από την Τουρκική Ιστορική Εταιρεία (Türk Tarih Kurumu). Οι ιστορικοί έχουν αντλήσει χρήσιμες πληροφορίες από αυτά τα έγγραφα σχετικά με την ζωή στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.

Ιστορία

Ο Αλέξιος Γ ', ένας από τους Αυτοκράτορες της Τραπεζούντας. Μερικοί εξ αυτών παρείχαν χρηματοδότηση στη Μονή.

Η Μονή Βαζελώνος χτίστηκε κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Κατοικήθηκε για πρώτη φορά το 270 ή το 317. Μετά την διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 395, η Ανατολία (συμπεριλαμβανομένης της Μονής) περιήλθε στην Ανατολική Ρωμαϊκή (Βυζαντινή) Αυτοκρατορία . Η Μονή δέχθηκε επιθέσεις και καταστράφηκε πολλές φορές από εισβολές. Τον 6ο αιώνα λεηλατήθηκε από τους Σασσανίδες, οι οποίοι σκότωσαν τους μοναχούς. Βυζαντινοί αυτοκράτορες χρηματοδότησαν το μοναστήρι τον 7ο και 8ο αιώνα, επιτρέποντας την επέκτασή του.

Κατά τη διάρκεια της Τέταρτης Σταυροφορίας, οι Σταυροφόροι άλωσαν την Κωνσταντινούπολη, πράγμα που διέσπασε την Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η περιοχή του Πόντου, στην οποία ανήκε η Μονή, συνέστησε την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Οι αυτοκράτορές της χρηματοδότησαν συνεχώς τη Μονή σε όλο τον Μεσαίωνα. Όπως και άλλα μεγάλα Ποντιακά μοναστήρια, η Μονή Βαζελώνος «ήταν προικισμένη από τους αυτοκράτορες». Η περιοχή του Πόντου παρέμεινε υπό την κυριαρχία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας μέχρι την Οθωμανική κατάκτησή της το 1461. Η Μονή Βαζελώνος συνέχισε την λειτουργία της κατά την οθωμανική εποχή και τον Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχής της Τραπεζούντας το 1916-7, κάποια μοναστηριακά έγγραφα κατασχέθηκαν και βρίσκονται ως σήμερα στην Αγία Πετρούπολη.

Επεισόδια βίας σημειώθηκε στη Μονή τα τελευταία χρόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Τούρκοι στρατιώτες συνέλαβαν Πόντιους από το Βιλαέτι της Τραπεζούντας, τους έφεραν στο μοναστήρι και τους σκότωσαν. Ορισμένες γυναίκες βιάστηκαν πριν εκτελεστούν. Οι τελευταίοι μοναχοί εξαναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων το 1923. Οι περισσότεροι Ελληνορθόδοξοι που είχαν αποφύγει την γενοκτονία εξαναγκάστηκαν να φύγουν στην Ελλάδα και οι γηγενείς μουσουλμάνοι της Ελλάδας εκδιώχθηκαν στην Τουρκία. Μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, ένας μοναχός, ο Διονύσιος Αμαραντίδης, πήρε μια εικόνα του Ιωάννη του Βαπτιστή από τη Μονή Βαζελώνος και την μετέφερε στη Μονή της Αγίας Τριάδας στις Σέρρες.

Σήμερα, η Μονή κείται σε ερείπια. Οι βανδαλισμοί συνέβαλαν στην ερειπωμένη κατάστασή της. Το Μουσείο της Αγίας Πετρούπολης και η Τουρκική Ιστορική Εταιρεία (Türk Tarih Kurumu) διατηρούν ό,τι διασώθηκε από τα αρχεία της.

Αρχιτεκτονική

Αγιογραφία της Δευτέρας Παρουσίας στη Μονή Βαζελώνος

Η Μονή Βαζελώνος αποτελούνταν από μια πολυώροφη πέτρινη κατασκευή. Βρίσκεται ερειπωμένη στα Ποντιακά Όρη κοντά στη Μαύρη Θάλασσα και περιβάλλεται από μικτό δάσος. Πολλά ποτάμια ρέουν μέσα από κοιλάδες σε αυτήν την περιοχή και η περιοχή δέχεται περίπου 100 εκατοστά υετού ανά έτος. Κοντινά βουνά φτάσουν σε ύψος τα 2.500 μέτρα.

Η Μονή ανακαινίστηκε και συντηρήθηκε πολλές φορές από την εποχή της ίδρυσής της μέχρι την εγκατάλειψή της το 1923. Το κυρίως κτήριο είναι φτιαγμένο από ασβέστη και τοπική πέτρα, πιθανώς γρανίτη. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι παχύτεροι από τους εσωτερικούς. Οι οροφές και τα πατώματα, ως επί το πλείστον ξύλινα, έχουν σχεδόν εξαφανιστεί με την πάροδο του χρόνου. Το μοναστήρι είναι τετραόροφο με πολλές αίθουσες, τραπεζαρία, κουζίνα και δεξαμενή συλλογής νερού.

Η πρόσβαση στη Μονή γινόταν αρχικά με μια κρεμαστή ξύλινη σκάλα, η οποία αποσυρόταν τη νύχτα για να αποτραπούν εισβολές. Αυτή καταργήθηκε το 1800 και αντικαταστάθηκε με πέτρινες σκάλες περίπου την ίδια εποχή.

Το μοναστήρι έχει δύο παρεκκλήσια. Στην κορυφή του βρίσκεται μια εκκλησία κτισμένη μέσα σε μια σπηλιά. Αυτή είχε κάποτε και καμπαναριό. Το άλλο παρεκκλήσι βρίσκεται περίπου 30 μέτρα βόρεια του κύριου μοναστηριακού συγκροτήματος. Ο Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντας στις αρχές του 20ού αιώνα, έχοντας διαβάσει κείμενα της Μονής, απεφάνθη ότι το παρεκκλήσι ήταν αφιερωμένο στον Προφήτη Ηλία.

Πολλές από τις ιστορικές τοιχογραφίες της Μονής σώζονται μέχρι σήμερα. Σε μια οροφή εικονίζεται ο Ιησούς ως παιδί σε κούνια. Άλλες τοιχογραφίες απεικονίζουν την Δευτέρα Παρουσία, τον Παράδεισο και την Κόλαση. Το παρεκκλήσι του Προφήτη Ηλία διαθέτει επίσης πολλές αγιογραφίες.

Το μοναστήρι έχει καταρρεύσει μετά από χρόνια εγκατάλειψης, αρχαιοκαπηλιών και βανδαλισμών. Πολλές ιστορικές τοιχογραφίες έχουν αφαιρεθεί και το καμπαναριό έχει εξαφανιστεί.

Κοινωνική επιρροή

Η Μονή Βαζελώνος κατείχε σημαντική θέση στην κοινωνία της μεσαιωνικής Ανατολίας, λόγω της θέσης και του πλούτου της. Εκτός από τη χρηματοδότησή της από Βυζαντινούς και από Κομνηνούς Αυτοκράτορες, η Μονή βρισκόταν σε έναν σημαντικό εμπορικό δρόμο προς την Τραπεζούντα, ιστορικό εμπορικό λιμάνι. Το μοναστήρι βρισκόταν επίσης στο μέσο πλούσιας, εύφορης γης και έλεγχε τα γύρω χωριά, πράγμα που του εισέφερε πλούτο. Το μοναστήρι διατήρησε κάποια μορφή ελέγχου σε γειτονικά χωριά μέχρι το 1890, κατά τα τέλη της Οθωμανικής εποχής.

Κατά τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους, η Μονή έπαιξε και στρατιωτικό ρόλο. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός την χρησιμοποίησε ως φυλάκιο, λόγω του μεγάλου υψομέτρου της στα Ποντιακά βουνά. Εκείνη την εποχή, οι Βυζαντινοί βρίσκονταν σε πόλεμο με την Περσική Αυτοκρατορία, της οποίας τα σύνορα ήταν κοντά στη Μονή Βαζελώνος. Η κύρια λειτουργία ης πάντως ήταν ως θρησκευτικό κέντρο. Ήταν αφιερωμένη στον Ιωάννη τον Βαπτιστή.

Την εποχή των Αυτοκρατοριών, Βυζαντινής και Τραπεζούντας, δεν ήταν ασυνήθιστο να δωρίζεται γη από πολίτες στη Μονή. Οι μοναχές που ζούσαν σε αγροτικές περιοχές κατείχαν μερικές φορές αγροτικές ιδιοκτησίες, όπως αλώνια και χωράφια. Όσες είχαν περιουσία κοντά στη Μονή, πιθανότατα την παραχωρούσαν στο μοναστήρι. Σε αντάλλαγμα λάμβαναν προσευχές υπέρ της υγείας των ιδίων και των οικογενειών τους. Αυτές οι γυναίκες είχαν συχνά ταπεινή καταγωγή . Γενικά, οι δωρητές συνέχιζαν να χρησιμοποιούν τη γη σχεδόν όπως πριν την δωρίσουν στο μοναστήρι. Αν και πολλές γυναίκες έκαναν συναλλαγές με το μοναστήρι, αυτές ήταν η μειοψηφία. Οι γυναίκες της Τραπεζούντας μπορούσαν να κληρονομήσουν περιουσία, αλλά οι άντρες πραγματοποιούσαν τις περισσότερες συναλλαγές με το μοναστήρι.

Τον 13ο αιώνα, μια γυναίκα με το όνομα Ζωή Χαλδαίνα δώρισε κάποια περιουσία στη Μονή Βαζελώνος «για τη σωτηρία των ψυχών μας». Έτσι, το όνομά της, όπως και του συζύγου της, γράφτηκαν στα δίπτυχα της Μονής. Στα τέλη των Βυζαντινών χρόνων, τέτοιες δωρεές πιστεύονταν ότι εξασφάλιζαν μια πιο ευτυχισμένη μετά θάνατον ζωή. Έτσι, πλούσιοι και φτωχοί δώριζαν ιδιοκτησίες για αυτόν τον λόγο. Άλλοι απλώς δώριζαν κρασί.

Ενώ κάποιοι δώριζαν γη στο μοναστήρι με αντάλλαγμα προσευχές, άλλοι πουλούσαν τις ιδιοκτησίες τους στο Βαζέλον. Για παράδειγμα, ο Γιώργος Γαβράς, μέλος της ισχυρής οικογένειας των Γαβράδων, είχε ιδιοκτησία στη Ματζούκα και την πούλησε στο μοναστήρι το 1344 ή το 1345.

Η Μονή παρέμεινε ελληνορθόδοξο κέντρο στην περιοχή έως ότου εγκαταλείφθηκε το 1922/3. Ακόμα και το 1920, η περιοχή Maçka της Τραπεζούντας ήταν κατά 76% χριστιανική. Η συγκεκριμένη κοιλάδα, στην οποία είναι κτισμένο το μοναστήρι, κατοικούνταν κατά 88% από Πόντιους. Η Μονή διατήρησε επίσης τον έλεγχο σε μεγάλο μέρος του πλούτου και της γης της μέχρι το 1923.

Πανοραμική άποψη των Ποντιακών Άλπεων στην Μαύρη Θάλασσα, όπου βρίσκεται η Μονή Βαζελώνος

Acta Vazelonos

Μεταξύ του 8ου και του 19ου αιώνα, οι μοναχοί του Βαζελώνος διατηρούσαν αναλυτικά γραπτά αρχεία, με τα οποία τεκμηριώνονταν ιδιοκτησίες και τρέχοντα γεγονότα, όπως συναλλαγές γης και δωρεές στο μοναστήρι, αλληλεπίδραση μεταξύ της Μονής και του κοινού , διαθήκες, αποφάσεις της Μονής, ειδήσεις από τον έξω κόσμο και ένοπλες συγκρούσεις στην περιοχή γύρω από τη Μονή. Καταγράφονταν διαθήκες απλών ανθρώπων και συμφωνίες μεταξύ αγροτών. Σήμερα, αυτά τα αρχεία ονομάζονται Acta Vazelonos (Πράξεις του Βαζελώνος).

Οι Πράξεις δεν έχουν διασωθεί πλήρως. Ωστόσο, υπάρχουν δύο συλλογές μοναστικών εγγράφων: η μία στην Αγία Πετρούπολη και η άλλη στην Άγκυρα. Τα έγγραφα που βρίσκονται σήμερα στην Άγκυρα κάποτε ανήκαν στην Ελληνική Φιλολογική Εταιρεία της Κωνσταντινούπολης. Ωστόσο, η Εταιρεία αυτή διαλύθηκε λίγο μετά το 1923 και η τουρκική κυβέρνηση μοίρασε τα ιστορικά της χειρόγραφα στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Η Τουρκική Ιστορική Εταιρεία (Türk Tarih Kurumu) διατηρεί τον Κώδικα του μοναστηριού.

Τα σωζόμενα έγγραφα δίνουν στους σύγχρονους μελετητές χρήσιμες πληροφορίες για την ιστορία των Αυτοκρατοριών, Βυζαντινής και Τραπεζούντας. Οι Πράξεις είναι από τις λίγες πηγές που διασώζουν ονόματα και τίτλους εργασίας των αγροτών της περιοχής, δίνοντας στους ιστορικούς κάποιες πληροφορίες για τη ζωή των μέσων ανθρώπων στον μεσαιωνικό Πόντο.

Η Μονή σήμερα

Πόντος - Τουρκία

Οδικές πινακίδες στην Τραπεζούντα. Η μία αναφέρει την Μονή.

Η Μονή Βαζελώνος και οι Πράξεις της έχουν κινήσει πρόσφατα το ενδιαφέρον των ιστορικών. Ο Anthony Bryer, Βρετανός Βυζαντινολόγος, ήταν ένας τέτοιος ιστορικός. Επικεντρώθηκε στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, μελετώντας τις Πράξεις του Βαζελώνος για να μάθει περισσότερα για τον πολιτισμό της.

Πέρα από τα έγγραφα που σώζονται στην Άγκυρα και στην Αγία Πετρούπολη, θρησκευτικά έργα τέχνης της Μονής σώζονται επίσης στην Ελλάδα: μια εικόνα του Ιωάννη του Βαπτιστή, την οποία οι μοναχοί πήραν μαζί τους στην εξορία μετά την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών, βρίσκεται σήμερα στη Μονή Αγίας Τριάδας Σερρών.

Το 2014, Τούρκοι καθηγητές συνέταξαν ένα σχέδιο τουριστικής ανάπτυξης της επαρχίας Τραπεζούντας. Το σχέδιό τους περιέλαβε την Μονή Βαζελώνος ως πιθανό προορισμό θρησκευτικού τουρισμού. Σύμφωνα με ειδησεογραφικές πηγές της Τουρκίας (οι οποίες πάντως ενδέχεται να επηρεάζονται από το κράτος ή να λογοκρίνονται ) η κυβέρνηση της Τουρκίας σχεδιάζει να αναστηλώσει την Μονή Βαζελώνος και να την κάνει τουριστικό αξιοθέατο. Αυτό είναι μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου ανάδειξης αρχαίων κτιρίων της Τουρκίας και ενίσχυσης του θρησκευτικού τουρισμού. Οι εργασίες αποκατάστασης αναμενόταν να ξεκινήσουν το 2020 .

Η υπό ανέγερση μονή στην Κοζάνη

Η υπό ανασύσταση Μονή στην Κοζάνη

Τελευταίος ηγούμενος της μονής στον Πόντο ήταν ο Αρχιμανδρίτης Πανάρετος Τοπαλίδης. Κατά την καταστροφή της μονής το 1922, ο εκτελών χρέη τοποτηρητή της μονής, τότε ιερομόναχος και κατόπιν Αρχιμανδρίτης Διονύσιος Αμαραντίδης, διέσωσε την εικόνα της αποτομής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, την οποία και φύλαξε σε μοναστήρια της περιοχής Σερρών (Αγίου Δημητρίου Πανοράματος και Αγίας Τριάδας Τούμπας).

Τον Ιούνιο του 1970, η εικόνα της αποτομής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου μεταφέρθηκε από τις Σέρρες στον Άγιο Δημήτριο, με τις πρέπουσες τιμές, με συνοδεία του Αρχιμανδρίτη Διονύσιου Αμαραντίδη. Από τότε, το Σωματείο «Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος» και με την συμπαράσταση των κατοίκων της περιοχής, τοπικών φορέων, πλήθους πιστών από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό, μικρών ή μεγάλων ευεργετών, άρχισε το έργο ανέγερσης μονής στις δυτικές πλευρές του Βερμίου, στον Άγιο Δημήτριο Κοζάνης, με την κατασκευή Ιερού Ναού του Προδρόμου, κελιών και πολλών άλλων έργων υποδομής.  

Με την εγκατάσταση, το 1997, του υπερήλικα γέροντα πατέρα Μάξιμου από την Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους, πλήθος πιστών από όλη την Ελλάδα κατέφθανε στην υπό ανέγερση μονή. Ο Γέροντας Μάξιμος, μέχρι της «κοιμήσεως» του στο Άγιο Όρος, ήταν ο κυριότερος χορηγός.

O πανηγυρικός εορτασμός της Μονής γίνεται κάθε χρόνο την 24η Ιουνίου, στο «Γενέθλιο του Τιμίου Προδρόμου».

Τον Ιούλιο 2009, με τις ευλογίες του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Σερβίων & Κοζάνης κ.κ. Παύλου, την εθελοντική εργασία κατοίκων της περιοχής, την οικονομική ενίσχυση τοπικών φορέων και πιστών από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό, άρχισαν οι εργασίες συντηρήσεως του Ναού, προκειμένου να αντιμετωπιστούν κατ' αρχάς τα σοβαρά προβλήματα εισροών νερού από την σκεπή και στην συνέχεια για τον εξωραϊσμό του.

• 
  Υποδοχή της εικόνας 11 Ιουνίου 1970
• 
• 
• 
• 

Υποσημειώσεις και παραπομπές

Βιβλιογραφία

• Akadēmia Athēnōn (1982). Pragmateiai tēs Akadēmias Athēnōn (στα Πολλαπλές γλώσσες). Grapheion Dēmosieumatōn Akadēmias Athēnōn. 
• Ayliff, Rosie· Dubin, Marc Stephen (1991). The real guide, Turkey. Prentice Hall Press. ISBN 9780137707362. 
• Ayyıldız, Hasan; Uygun, Hayri (May 15, 2014). «Co-Marketing Strategy and Developing New Products: A Case of Trabzon Local Tourism Destinations». Global Interdisciplinary Business-Economics Advancement Conference (Florida, USA) 1. doi:10.5038/2333-4207-v1. ISSN 2333-4207. https://scholarcommons.usf.edu/anaheipublishing/vol12/iss2014/1/. 
• Bryer, Anthony (1975). «Greeks and Türkmens: The Pontic Exception». Dumbarton Oaks Papers (JSTOR) 29. doi:10.2307/1291371. https://www.jstor.org/stable/1291371?origin=crossref. 
• Bryer, Anthony (1980). The Empire of Trebizond and the Pontos. Variorum Reprints. ISBN 9780860780625. 
• Bryer, Anthony (1986). Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society: Papers Given at a Symposium at Dumbarton Oaks in May 1982. University of Birmingham. ISBN 9780704407480. 
• Bryer, Anthony (1987). «Han Turali rides again». Byzantine and Modern Greek Studies 11. doi:10.1179/030701387790203055. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1179/030701387790203055. 
• Cameron, Averil (2015). «Constantinople and the Eastern Empire». The Mediterranean World in Late Antiquity. ISBN 9781136673061. 
• Darke, Diana (2014). Eastern Turkey. Bradt Travel Guides. ISBN 9781841624907. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2020. 
• Demciuc, Vasile M.; Köse, İsmail (July 2014). «Vazelon (St. John) Monastery of Maçka Trebizond» (στα Romanian, English). Codrul Cosminului 20 (1). ISSN 1224-032X. https://www.researchgate.net/publication/293440517_VAZELON_MONASTERY. 
• Gerstel, Sharon E. J. (15 Ιουλίου 2015). Rural Lives and Landscapes in Late Byzantium: Art, Archaeology, and Ethnography. Cambridge University Press. ISBN 1316297993. 
• Gerstel, Sharon; Talbot, Alice-Mary (2006). «Nuns in the Byzantine Countryside». Bulletin of the Christian Archaeological Society 45. doi:10.12681/dchae.506. https://www.researchgate.net/publication/284100671_Nuns_in_the_Byzantine_Countryside. «"The nun Anysia Papagenakopoulos, for example, in a will dated December 13, 1344, ceded to the monastery fields in the areas of Choulianos, Chortokope, and elsewhere, along with threshing floors."». 
• Greatrex, Geoffrey (2005). «19: Byzantium and the East in the Sixth Century». Στο: Maas, Michael. The Cambridge Companion to the Age of Justinian. Cambridge University Press. ISBN 9781139000857. 
• Hionides, Constantine (1996). The Greek Pontians of the Black Sea. Boston, Massachusetts, USA: Publishing House Kyriakidis Brothers. ISBN 9789603437017. 
• Höhfeld, Volker (1994). Baedeker's Turkey. Automobile Association. ISBN 9780671896867. 
• MacGillivray Nicol, Donald (1972). The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453. Hart-Davis. ISBN 9780246105592. 
• Marinis, Vasileios (7 Δεκεμβρίου 2016). Death and the Afterlife in Byzantium. Cambridge University Press. ISBN 9781316824627. 
• Marshall Cavendish Corporation (2006). «Turkey and the Caucasus». World and Its Peoples: Volume 1. Marshall Cavendish Corporation. ISBN 9780761475712. Theodosius I (reigned 379–395 CE) finally divided the Roman Empire, bequeathing the west to his son Honorius (reigned 395–423 CE) and the east to his son Arcadius...The eastern empire originally included Anatolia, the eastern Mediterranean, Egypt, Macedonia, Thrace, and the eastern Balkans. 
• Morris, Benny· Ze'evi, Dror (24 Απριλίου 2019). The Thirty-Year Genocide. Harvard University Press. ISBN 9780674240087. 
• Motta, Giuseppe (2013). Less than Nations: Central-Eastern European Minorities after WWI. 1. Cambridge Scholars Publishing. ISBN 9781443854610. 
• Saint-Guillain, Guilaume, επιμ. (2016). Identities and Allegiances in the Eastern Mediterranean After 1204. Taylor & Francis. ISBN 9781317119135. 
• Shukurov, Rustam (2012). «Foreigners in the Empire of Trebizond (the Case of Orientals and Italians)». At the Crossroads of Empires : 14th - 15th Century Eastern Anatolia. Istanbul: French Institute of Anatolian Studies. ISBN 978-2362450020. 
• Shukurov, Rustam (19 Μαΐου 2016). The Byzantine Turks, 1204-1461. Brill. ISBN 9789004305120. 
• Vasiliev, A. A. (January 1936). «The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222)». Speculum: A Journal of Medieval Studies 21 (1). doi:10.2307/2846872. https://www.jstor.org/stable/2846872. 
• Yücel, Erdem (1989). Trabzon and Sumela. Net Turistik yayınlar. ISBN 9754790566.