Δημόκριτος

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Δημόκριτος (αποσαφήνιση).

Ο Δημόκριτος (~460 π.Χ. - 370 π.Χ., ΕΤΥΜ. αρχ., αρχική σημασία «ο κριτής του δήμου», δῆμος + -κριτός< κρίνω) ήταν Έλληνας προσωκρατικός φιλόσοφος, ο οποίος γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης. Ήταν μαθητής του Λεύκιππου. Πίστευε ότι η ύλη αποτελείται από αδιάσπαστα, αόρατα στοιχεία, τα άτομα. Επίσης ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε ότι ο Γαλαξίας είναι το φως από μακρινά αστέρια. Ήταν ανάμεσα στους πρώτους που ανέφεραν ότι το Σύμπαν έχει και άλλους «κόσμους» και μάλιστα ορισμένους κατοικημένους. Ο Δημόκριτος ξεκαθάριζε ότι το κενό δεν ταυτίζεται με το τίποτα (μη ον), είναι δηλαδή κάτι το υπαρκτό.

Δημόκριτος ο Αβδηρίτης
Γέννηση	~460 π.Χ. Άβδηρα, Θράκη
Θάνατος	370 π.Χ. ή 360 π.Χ.
Σχολή	Προσωκρατικός/ατομικός φιλόσοφος
Κύρια Ενδιαφέροντα	μουσική, γεωμετρία, μετεωρολογία, γλωσσολογία, τέχνη του πολέμου, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, γεωλογία, γεωγραφία, λογική, ηθική, αισθητική, ιστορία, παιδεία
Αξιοσημείωτες Ιδέες	Ατομική Θεωρία
Σχετικά πολυμέσα

Ο βίος του Δημόκριτου

Γέννηση και καταγωγή

Ο Δημόκριτος γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης γύρω στα 460 π.Χ από οικογένεια αριστοκρατικής καταγωγής, δημοκρατικών όμως πεποιθήσεων.

Τα Άβδηρα, ανατολικά του ποταμού Νέστου στην ακτή της Θράκης, υπήρξαν ιωνική αποικία που ιδρύθηκε το 654 π.Χ. από κατοίκους των μικρασιατικών Κλαζομενών. Ήταν η τρίτη πλουσιότερη πόλη της αθηναϊκής συμμαχίας –έδινε φόρο 15 τάλαντα– και όφειλε τον πλούτο της στην άφθονη παραγωγή σιτηρών και στο γεγονός ότι αποτελούσε λιμάνι για τη διεξαγωγή του εμπορίου με το εσωτερικό της Θράκης.

Στα Άβδηρα ο Ξέρξης ξεκούρασε το στρατό του το 480 π.Χ. κατεβαίνοντας προς τη νότια Ελλάδα. Σύμφωνα, μάλιστα, με μια μαρτυρία αυτός που φιλοξένησε τον Ξέρξη στην πόλη ήταν ο πατέρας του Δημόκριτου, αλλά γενικά η ιστορία αυτή θεωρείται από τους μελετητές πλαστή: το ανέκδοτο φαίνεται να προέκυψε από μια γενικότερη προσπάθεια σύνδεσης της ελληνικής φιλοσοφίας με την Ανατολή, αφού σύμφωνα μ' αυτό ο Ξέρξης άφησε στον πατέρα του Δημόκριτου κάποιους μάγους, οι οποίοι μύησαν το Δημόκριτο στα μυστικά δόγματα της «φιλοσοφίας» τους.

Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Δημόκριτος στο Μικρό διάκοσμο, ήταν νέος όταν ο Αναξαγόρας ήταν γέρος. Με βάση αυτό το στοιχείο η ημερομηνία γεννήσεως που παραδίδει ο Απολλόδωρος (80ή ολυμπιάδα=460-456 π.Χ.) φαίνεται λογικότερη από άλλες χρονολογίες που μας παραδόθηκαν.

Νεανική ηλικία

Από τη νεανική του ηλικία ο Δημόκριτος έδειξε την κλίση του προς τη μελέτη και την έρευνα της φύσης. Χαρακτηριστικό είναι το ανέκδοτο που παραδίδει ο Διογένης ο Λαέρτιος (9, 36) και το οποίο φανερώνει τον βαθμό αφοσίωσης του Δημοκρίτου στο στοχασμό: «(Ο Δημόκριτος) αναφέρει ότι ήταν τόσο φιλόπονος, ώστε χώρισε ένα δωμάτιο στον κήπο του σπιτιού και κλείστηκε εκεί μέσα. Όταν κάποτε ο πατέρας του οδήγησε ένα βόδι για να το θυσιάσει και το έδεσε σ’ εκείνο το μέρος, ο Δημόκριτος για αρκετή ώρα δεν τον αντιλήφθηκε, έως ότου ο πατέρας του τον σήκωσε με πρόφαση τη θυσία και του ανέφερε τα σχετικά με το βόδι».

Κατά τη μοιρασιά της πατρικής περιουσίας ανάμεσα στον Δημόκριτο και τα δύο αδέρφια του ο πρώτος, σύμφωνα με μια μαρτυρία, προτίμησε να λάβει το μικρότερο μερίδιο σε χρήματα (100 τάλαντα). Αυτά τα χρήματα τα ξόδεψε ταξιδεύοντας σε όλο σχεδόν τον τότε γνωστό κόσμο. Τα ταξίδια του στην Αίγυπτο, την Περσία και τη Βαβυλώνα θεωρούνται σχεδόν σίγουρα, ενώ τα ταξίδια στην Αιθιοπία και την Ινδία είναι λιγότερο βέβαιο ότι πραγματοποιήθηκαν. Όπως αναφέρει και ο ίδιος: «Εγώ, λοιπόν περιπλανήθηκα σε περισσότερους τόπους της γης απ’ τους ανθρώπους της εποχής μου, ερευνώντας τα πιο μακρινά μέρη, και γνώρισα πάρα πολλές χώρες και κλίματα και άκουσα πάρα πολλούς μορφωμένους ανθρώπους, αλλά στη σύνθεση σχημάτων που συνοδεύονται από απόδειξη κανείς ως τώρα δε με ξεπέρασε, ούτε ακόμη και αυτοί από τους Αιγυπτίους που ονομάζονται Αρπεδονάπτες. Μαζί και με την παραμονή μου σ’ αυτούς, έζησα συνολικά οχτώ χρόνια σε ξένη χώρα».

Η πολυμάθειά του

Τα ενδιαφέροντα του Δημόκριτου ήταν εξαιρετικά πλατιά. Ασχολήθηκε σχεδόν με όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης: μαθηματικά, μουσική, γεωμετρία, μετεωρολογία, γλωσσολογία, τέχνη του πολέμου, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, γεωλογία, γεωγραφία, λογική, ηθική, αισθητική, ιστορία, παιδεία, με φανερή αποχή από τη θρησκεία και την πολιτική. Από αυτήν την άποψη υπήρξε κατά κάποιο τρόπο πρόδρομος του Αριστοτέλη, ένας καθολικός νους, ένα πνεύμα εγκυκλοπαιδικό. Μεταγενέστεροι μελετητές του στην αρχαιότητα (ίσως ήδη ο Καλλίμαχος) χώρισαν το έργο του σε 13 τετραλογίες, ενταγμένες σε 5 ομάδες έργων: τα ηθικά (2 τετραλογίες), τα φυσικά (4 τετραλογίες), τα μαθηματικά (3), τα μουσικά (2), τα τεχνικά (2). Σ' αυτές τις τετραλογίες πρέπει να προστεθούν 9 αταξινόμητα έργα και 9 που φέρουν τον τίτλο Αιτίαι, σύνολο 70 έργα. Κατάλογο των έργων του μας παραδίδει ο Διογένης ο Λαέρτιος, ενώ κάποιοι επιπλέον τίτλοι σώζονται στη Σούδα, στο Σέξτο και τον Απολλώνιο Δύσκολο.

Περιπλανήσεις στην Ιωνία & την Αθήνα

Στη διάρκεια αυτών των περιπλανήσεων θα πρέπει σίγουρα να επισκέφτηκε τα μεγάλα πνευματικά κέντρα της Ιωνίας, κυρίως την Έφεσο και τη Μίλητο, όπου θα γνώρισε από κοντά τη φιλοσοφία του Θαλή, του Αναξίμανδρου, του Αναξιμένη και του Ηρακλείτου. Στη Μίλητο ίσως να συνάντησε για πρώτη φορά τον άνθρωπο που έμελλε να σημαδέψει η ζωή του, το Λεύκιππο. Απ’ αυτόν θα πρέπει να διδάχτηκε τη φιλοσοφία του Παρμενίδη, του Εμπεδοκλή, του Πυθαγόρα. Μάλιστα, για τον τελευταίο θα συντάξει ο Δημόκριτος αργότερα ειδική πραγματεία.

Δεν παρέλειψε να επισκεφτεί και το μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο της εποχής του, την Αθήνα, φαίνεται όμως ότι η παρουσία του εκεί πέρασε σχετικά απαρατήρητη. Σύμφωνα με μια εκδοχή αυτό αποτελούσε επιλογή του ίδιου του Δημόκριτου, επειδή ένιωθε μεγάλη περιφρόνηση προς τη δόξα. Η επίσκεψη του Δημόκριτου στην Αθήνα ήταν κάτι φυσιολογικό, αφού η πόλη αποτελούσε την πνευματική πρωτεύουσα της Ελλάδας, ενώ και τα Άβδηρα ήταν μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Ίσως, όμως, η εμπόλεμη κατάσταση, στην οποία βρισκόταν τότε η Αθήνα λόγω του Πελοποννησιακού πολέμου, να οδήγησε το Δημόκριτο στην απόφαση να ιδρύσει τη σχολή του στα Άβδηρα. Πάντως, ο φιλόσοφος σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να περιφρονούσε την Αθήνα, αφού ο ίδιος ήταν δημοκρατικός, ενώ πολλές από τις απαντήσεις που έδωσε σε φιλοσοφικά προβλήματα υποβάλλουν την εντύπωση ότι γνώριζε καλά τη φιλοσοφία του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Αντισθένη, του Αρίστιππου και του Αναξαγόρα.

Επιστροφή στα Άβδηρα

Ο Δημόκριτος ανάμεσα στους Αβδηρίτες του Φρανσουά-Αντρέ Βενσάν, π.1790

Όταν ο Δημόκριτος επέστρεψε κάποτε στα Άβδηρα, είχε αναλώσει πια όλο το μερίδιό του της πατρικής κληρονομιάς. Τη φροντίδα του και τη συντήρησή του ανέλαβε ο αδελφός του Δάμασος. Ο Δημόκριτος αποδείχτηκε χρήσιμος για τον αδερφό του: σύμφωνα με μια μαρτυρία προέβλεψε επικείμενη νεροποντή και τον συμβούλεψε να μαζέψει την παραγωγή του από τους αγρούς. Όσοι από τους Αβδηρίτες τον πίστεψαν έσωσαν τις περιουσίες τους, οι άλλοι καταστράφηκαν. Το ανέκδοτο αυτό φαίνεται ότι πλάστηκε, για να απαντήσει στις κατηγορίες ότι η μελέτη της φιλοσοφίας είναι άχρηστη σε πρακτικά ζητήματα της ανθρώπινης ζωής. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για την ακόλουθη ιστορία: ο Δημόκριτος προέβλεψε μελλοντική ανατίμηση του λαδιού και αγόρασε όλη την ντόπια ελαιοπαραγωγή πολύ φθηνά. Όταν η ανατίμηση πράγματι έγινε, ο ίδιος απέδωσε τα κέρδη του στους συμπολίτες του, επειδή περιφρονούσε τα πλούτη.

Φαίνεται ότι η εκτίμηση που απολάμβανε ο Δημόκριτος από τους συμπατριώτες του προκάλεσε τον φθόνο ορισμένων από αυτούς, οι οποίοι σκέφτηκαν να ζητήσουν στην περίπτωση του φιλοσόφου την ενεργοποίηση ενός πατροπαράδοτου νόμου, ο οποίος προέβλεπε την απαγόρευση της ταφής στην πατρίδα όποιου είχε σπαταλήσει την πατρική περιουσία. Ο Δημόκριτος απάντησε διαβάζοντας στους συμπολίτες του το Μέγα διάκοσμο. Το έργο αποτιμήθηκε από τους συμπολίτες του στα 500 τάλαντα, ενώ ορίστηκε να του αφιερωθούν και 20 ανδριάντες από χαλκό. Και η ιστορία αυτή φαίνεται πλαστή, αφού ο Μέγας διάκοσμος πρέπει να είναι έργο του Λεύκιππου. Η δημιουργία της ίσως να αποτελεί και πάλι μια απάντηση στην κατηγορία ότι η μελέτη της φιλοσοφίας είναι άχρηστη: ο Δημόκριτος όχι μόνο δεν σπατάλησε την πατρική περιουσία, αλλά την πολλαπλασίασε (από 100 την έκανε 500 τάλαντα), αφού δημιούργησε ένα πολύτιμο φιλοσοφικό έργο.

Στα Άβδηρα ο Δημόκριτος αφοσιώθηκε στη διδασκαλία και τη συγγραφή των έργων του, και ανάμεσα στους μαθητές του ήταν και ο Βίων. Η εκτίμηση για τον Δημόκριτο ήταν μεγάλη, και μια από τις ονομασίες που έλαβε ήταν Γελασίνος (=ο γελαστός), αφού αντιμετώπιζε τη ζωή πάντα με αισιοδοξία, γαλήνη και καρτερία. Κατά μια εκδοχή ονομάστηκε έτσι, επειδή περιγελούσε τις καθημερινές θλίψεις και ελπίδες που απασχολούσαν τους άλλους ανθρώπους. Το πιθανότερο είναι ο χαρακτηρισμός να προέρχεται από την άποψη του Δημόκριτου ότι η ευθυμία αποτελεί στόχο για τη ζωή του κάθε ανθρώπου.

Το τέλος

Σύμφωνα με άλλη φανταστική ιστορία ο Δημόκριτος αυτοτυφλώθηκε καίγοντας τα μάτια του με την αντανάκλαση του ήλιου πάνω σε μια χάλκινη ασπίδα. Το κίνητρο που δινόταν γι' αυτήν την πράξη δύσκολα μπορεί να ανταποκρίνεται στις διαθέσεις του ίδιου του φιλοσόφου: ήθελε τάχα να επιδοθεί απερίσπαστος από τη μαγεία της όρασης στον στοχασμό και την ερμηνεία των νόμων της φύσης. Αυτή η περιφρόνηση της αίσθησης φαίνεται ότι έχει ως πηγή της την πλατωνική παράδοση παρά τη γνήσια διδασκαλία του Δημόκριτου. Ο ίδιος ο φιλόσοφος θεωρούσε πολύτιμες τις εντυπώσεις των αισθήσεων ως πρώτη ύλη για την ερμηνεία της φύσης, αρκεί αυτές οι εντυπώσεις να διυλίζονταν από την κριτική ικανότητα του ανθρώπινου νου.

Φαίνεται ότι πέθανε σε πολύ προχωρημένη ηλικία, αφού κατατασσόταν στους μακροβιότερους Έλληνες στοχαστές. Διάφορες πηγές παραδίδουν ότι έζησε από 90 ως και 109 χρόνια. Δε γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία του θανάτου του, η οποία τοποθετείται συμβατικά στο 370 ή 360 π.Χ. Και για το τέλος του φιλοσόφου υπάρχουν διάφοροι θρύλοι. Σύμφωνα με έναν απ' αυτούς ήθελε να αυτοκτονήσει, όντας σε βαθιά γεράματα, με αποχή από την τροφή. Επειδή, όμως, ήταν οι ημέρες των Θεσμοφορίων και οι γυναίκες της οικογένειας ήθελαν να τις γιορτάσουν, τον παρακάλεσαν να αναβάλει το θάνατό του για λίγες μέρες. Διέταξε τότε να του φέρουν κοντά ένα αγγείο με μέλι (ή ζεστά ψωμιά κατά άλλη εκδοχή) και έζησε, ώσπου να περάσουν οι γιορτές, μόνο με τη μυρωδιά του μελιού. Όταν πέρασαν οι μέρες, παραδόθηκε στο θάνατο.

Πηγές πληροφοριών

Δυστυχώς κανένα έργο των προσωκρατικών φιλοσόφων δεν σώζεται ακέραιο. Έχουμε πληροφορίες γι' αυτούς στα ΑΜΕΣΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ, σε αρχαίους συγγραφείς από τον Πλάτωνα μέχρι και τους όψιμους Βυζαντινούς και στις ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ, τις έμμεσες δηλαδή αναφορές. Η πρώτη εκτενής δοξογραφική αναφορά απαντά στα Μετά τα φυσικά 1, 3-10 του Αριστοτέλη, όπου και τίθεται το πρόβλημα των πρώτων αρχών.

Αυτού του είδους η συστηματική ιστορία της φιλοσοφίας συνεχίστηκε στο χαμένο έργο του Θεόφραστου Φυσικῶν δόξαι. Εκείνος που ανασύνθεσε το έργο του Θεοφράστου και κατηγοριοποίησε πρώτος όλα τα αποσπάσματα των προσωκρατικών, ήταν ο Χέρμαν Ντιλς στο έργο του Die Fragmente der Vorsokratiker (Οι Προσωκρατικοί - Οι μαρτυρίες και τα αποσπάσματα, στην ελληνική έκδοση) το 1903. Οι εκδόσεις του συγγράμματος ανανεώνονταν, σημαντικότερη εκ των οποίων είναι αυτή του φιλολόγου Βάλτερ Κραντς το 1952.

Συγκεκριμένα για τον Δημόκριτο, από τον τεράστιο όγκο των γραπτών του σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα, κυρίως ηθικού περιεχομένου, τα οποία ανευρίσκονται σε μεταγενέστερους συγγραφείς ως παραθέματα ή παραφράσεις. Κύριες πηγές μας για τη φιλοσοφία του είναι ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος, ο Σέξτος ο Εμπειρικός, ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος, ο Σιμπλίκιος. Οι ερμηνείες της φιλοσοφίας του Δημόκριτου, οι οποίες δίνονται απ' αυτούς τους συγγραφείς, αποτελούν οδηγό και για τη σύγχρονη έρευνα. Η τελευταία πρέπει πάντα να είναι προσεκτική κυρίως στην περίπτωση του Αριστοτέλη (και των σχολιαστών του), αφού ο τελευταίος έχει την τάση να παρουσιάζει τις απόψεις των προγενεστέρων του φιλοσόφων μέσα από το πρίσμα της δικής του τελολογικής φιλοσοφίας.

Πολλοί προσπάθησαν να εξηγήσουν τον λόγο, για τον οποίο χάθηκαν τα έργα του Δημόκριτου. Άλλοι απέδωσαν την απώλεια στην τύχη, άλλοι στους Επικούρειους, οι οποίοι θα ωφελούνταν από την απώλεια του έργου του Δημόκριτου, καθώς μ’ αυτόν τον τρόπο δεν θα ήταν πια φανερή η έλλειψη πρωτοτυπίας της θεωρίας τους. Άλλοι θεώρησαν την απώλεια συνέπεια της κακής φήμης που είχε ο Δημόκριτος ως πρόδρομος των Επικουρείων. Η τρίτη εκδοχή φαίνεται πλησιέστερη στην αλήθεια, αφού ως γνωστόν χάθηκε και το έργο των ίδιων των Επικουρείων.

Τα έργα του

Από τα αποδιδόμενα στο Δημόκριτο έργα είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Μέγας διάκοσμος ήταν στην πραγματικότητα έργο του Λεύκιππου. Η πληροφορία αυτή προέρχεται από την Περιπατητική Σχολή και μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη, αφού έχει την αφετηρία της στις ειδικές πραγματείες για το Δημόκριτο, που συνέταξαν τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Θεόφραστος. Στον Λεύκιππο αποδίδεται από τον Αέτιο και ένα άλλο έργο, το Περί νου. Δεν έχουμε λόγους να αμφιβάλλουμε γι’ αυτήν την πληροφορία. Το περιεχόμενο του έργου μπορεί να αποτελούσε μια επίθεση κατά της αναξαγόρειας θεωρίας για το νου που διακοσμεί τα πράγματα.

Αν κρίνουμε από τον αριθμό των έργων του Δημόκριτου, η συγγραφική του δραστηριότητα πρέπει να εκτεινόταν σε μια μεγάλη χρονική περίοδο. Δεν μπορούμε, ωστόσο, να αποδώσουμε διαφορετικά έργα σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του, αφού κανένα απ’ αυτά τα έργα δε σώθηκε ακέραιο. Ούτε και η δήλωσή του ότι έγραψε το Μικρό διάκοσμο 730 χρόνια μετά την πτώση της Τροίας (απ. Ι) μας βοηθά ιδιαίτερα στη χρονολόγηση του έργου, αφού αγνοούμε πότε τοποθετούσε τον τρωικό πόλεμο ο φιλόσοφος.

Το ύφος του Δημόκριτου επαινείτο πολύ στην αρχαιότητα και αξιολογείτο στο ίδιο επίπεδο μ' αυτό του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ήταν ποιητικό, αν και όχι σε στίχο, γοργό και με διαυγή εκφραστικά μέσα, διακρινόταν για τη μορφική του τελειότητα, την εύστοχη χρήση των λέξεων και τη σαφήνεια.

Φιλοσοφία και επιστήμη

Ατομική θεωρία

Στον Αριστοτέλη (Μετ. Α4, 985b 4 (DK 67a 6)) διαβάζουμε, πως ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος υποστηρίζουν, ότι τα στοιχεία είναι το πλήρες και το κενό, αποκαλώντας τα αντίστοιχα ὄν και μή ὄν. Το ὄν είναι γεμάτο και στερεό, το μή ὄν άδειο και αραιό. Επειδή, όπως λένε, το κενό υπάρχει όσο και το σώμα, γι' αυτό το μή ὄν υπάρχει όσο και το ὄν. Αυτά τα δύο είναι οι υλικές αιτίες των υπαρκτών πραγμάτων. Όπως ακριβώς άλλοι λένε, πως η υποκειμενική ουσία είναι προϊόν της συμπύκνωσης και της αραίωσης όπως ο Αναξιμένης, έτσι και ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος λένε, ότι οι αιτίες των άλλων πραγμάτων είναι οι διαφορές στα στοιχεία τους. Και αυτές είναι: το σχήμα, η διάταξη και η θέση .Το ὄν διαφέρει μόνο στον ρυθμό, στην επαφή και στην τροπή. Από αυτά ο ρυθμός είναι το σχήμα, η επαφή η διάταξη και η τροπή η θέση. Γιατί, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αριστοτέλης, το Α διαφέρει από το Ν στο σχήμα, το ΑΝ από το ΝΑ στη διάταξη και το Ζ από το Ν στη θέση. Για να καταλήξουμε στην ατομική θεωρία του Δημόκριτου αξίζει να διαβάσουμε και το απόσπασμα από τον Σιμπλίκιο (Περί οὐρανοῦ 242,18 (DK 67a 14)):

«Αυτοί (δηλαδή ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος και ο Επίκουρος) έλεγαν, ότι οι πρώτες αρχές των όντων είναι άπειρες στο πλήθος και πίστευαν, ότι είναι άτομες και αδιαίρετες και απαθείς, επειδή είναι συμπαγείς καθώς επίσης και ότι δεν έχουν καθόλου κενό μέσα τους. Γιατί η διαίρεση οφείλεται στο κενό που υπάρχει στα σώματα...»

Από τα παραπάνω καταλήγουμε, στο ότι πραγματικό θεωρείται αυτό που είναι σωματικό ή στερεό και εξισώνεται με το πλήρες, αποκλείοντας έτσι το κενό ή τα οποιαδήποτε μεσοδιαστήματα. Έτσι στο πραγματικό Ὄν του Παρμενίδη αντιπαρατίθεται το άτομο και το κενό, δηλαδή αυτό που είναι πλήρες και στερεό πρέπει να είναι αδιαίρετο ή με άλλα λόγια ένα άτομο (ετυμ: αρχ. α- (στερ.) + τέμνω).

Τα άτομα δεν γίνονται αισθητά από τον άνθρωπο, δεν είναι ορατά, γιατί είναι πολύ μικρά. Είναι αιώνια, αναλλοίωτα και άφθαρτα. Είναι άπειρα στο πλήθος και το σχήμα και διασκορπισμένα στο άπειρο κενό, επομένως οι ιδιότητες στις οποίες διαφέρουν ανάμεσά τους είναι το σχήμα και τη διάταξη. Έτσι, όλες οι «ποιοτικές» διαφορές στα αντικείμενα εξαρτώνται μόνο από ποσοτικές διαφορές και διαφορές θέσης και διάταξης.

Κοσμογονία

Ο Διογένης ο Λαέρτιος (ΙΧ, 31 (DK67a 1)) μας ενημερώνει για τη θεωρία των ατομιστών σχετικά με τη γένεση του κόσμου:

«Ο Λεύκιππος λέει, πως το παν είναι άπειρο... ένα μέρος του είναι γεμάτο και ένα άλλο άδειο... Από αυτό δημιουργούνται άπειροι κόσμοι, που διαλύονται πάλι σ' αυτά τα στοιχεία. Οι κόσμοι δημιουργούνται με τον εξής τρόπο: πολλά σώματα, με κάθε λογής σχήματα, μετακινούνται στο μεγάλο κενό, αποχωρώντας από το άπειρο. Αυτά τα σώματα συναθροίζονται και παράγουν μια ενιαία δίνη, στην οποία, συγκρουόμενα το ένα με το άλλο και περιστρεφόμενα με κάθε τρόπο, αρχίζουν να διαχωρίζονται και τα όμοια να προσεγγίζουν τα όμοια. Όταν, όμως, το πλήθος τους αρχίζει να τα εμποδίζει να περιστρέφονται ισόρροπα, τα λεπτά κινούνται προς τα έξω, προς το κενό, σαν να περνούν από κόσκινο, ενώ τα υπόλοιπα παραμένουν μαζί και, μπλέκοντας το ένα με το άλλο, ενώνουν τις κινήσεις τους και παράγουν μια πρώτη σφαιροειδή δομή. Αυτή η δομή είναι σαν μια μεμβράνη που εμπεριέχει κάθε λογής σώματα. Και καθώς αυτά στροβιλίζονται γύρω γύρω χάρη στην αντίσταση του κέντρου, η περιβάλλουσα μεμβράνη γίνεται λεπτή, ενώ τα γειτονικά άτομα εξακολουθούν να συρρέουν, χάρη στην επαφή με τη δίνη. Έτσι, γεννήθηκε η Γη, καθώς τα άτομα που είχαν παρασυρθεί στο κέντρο έμειναν όλα εκεί μαζί. Και η περιβάλλουσα μεμβράνη αυξάνεται πάλι, καθώς τραβάει κοντά της τα εξωτερικά σώματα. Καθώς περιστρέφεται στη δίνη, ενσωματώνει καθετί που αγγίζει. Μερικά από αυτά τα σώματα που μπλέκουν το ένα με το άλλο σχηματίζουν ένα σύστημα που στην αρχή είναι υγρό και λασπώδες, αλλά, καθώς περιστρέφονται με την όλη δίνη, στεγνώνουν και έπειτα αναφλέγονται, για να σχηματίσουν έτσι την ουσία των ουράνιων σωμάτων.»

Αναλύοντας την παραπάνω περιγραφή θα έλεγε κανείς, πως η δημιουργία του κόσμου χωρίζεται σε φάσεις: πρώτα ένα μεγάλο άθροισμα ατόμων απομονώνεται σε ένα μεγάλο τμήμα κενού. Έπειτα τα άτομα σχηματίζουν δίνη, δηλαδή κίνηση. Η δράση της δίνης κάνει τα όμοια άτομα να τείνουν προς τα όμοια. Τα μεγαλύτερα άτομα συγκεντρώνονται στο κέντρο, ενώ τα μικρότερα σπρώχνονται προς τα έξω. Το σύνολο τυλίγει ένα είδος μεμβράνης ή χιτώνα, μέσα στην οποία τα άτομα έρχονται σε επαφή με την περιστρεφόμενη μάζα. Λόγω της ταχύτητας της περιστροφής ορισμένα από αυτά αναφλέγονται και έτσι σχηματίζουν τα ουράνια σώματα, ενώ η γη σχηματίζεται από τα ογκωδέστερα άτομα που βρίσκονται στο κέντρο.

Οι ατομικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν, ότι το σχήμα της γης είναι επίπεδο και υποστήριζαν μάλιστα, πως έγερνε προς τα κάτω, δηλαδή προς τον Νότο.

Ριζοσπαστική στην αρχαία ελληνική σκέψη είναι η εισαγωγή της έννοιας των αναρίθμητων κόσμων. Οι ατομικοί είναι οι πρώτοι στοχαστές, στους οποίους με απόλυτη βεβαιότητα αποδίδουμε την ιδέα των άπειρων κόσμων, που γεννιούνται και πεθαίνουν σε όλη την έκταση του κενού. Αφού, λοιπόν, υπάρχουν αναρίθμητα άτομα και ένα άπειρο κενό, δεν υπάρχει λόγος γιατί να σχηματίστηκε μόνον ένας τέτοιος κόσμος.

Αίσθηση και νόηση

Ἐν βυθῷ γάρ ἡ ἀλήθεια (η αλήθεια είναι κρυμμένη στο βάθος)

Σε αυτήν τη φράση στηρίζεται ουσιαστικά όλο το ηθικό οικοδόμημα του Δημοκρίτου. Ο ατομικός φιλόσοφος ξεκινά από τον Παρμενίδη. Με κοινά στοιχεία την καχυποψία απέναντι στην αξιοπιστία των αισθήσεων, την προτεραιότητα της νοητικής οδού και τη βεβαιότητα, ότι αυτό που υπάρχει πραγματικά είναι αμετάβλητο, καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι όλα όσα αντιλαμβανόμαστε είναι μόνο κατά συνθήκη αληθινά. Η μόνη αξιόπιστη, γνήσια –όπως την ονομάζει ο ίδιος– γνώση είναι αυτή που προσλαμβάνεται μέσω της Νόησης, διαφορετικά εκείνη που προσλαμβάνεται μέσω των αισθήσεων θεωρείται σκοτεινή. Όντας, λοιπόν, φυσιοκράτης ο Δημόκριτος υποστηρίζει, πως «συμβατικά υπάρχει το γλυκό, το πικρό, το θερμό, το ψυχρό, το χρώμα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο τα άτομα και το κενό», τονίζοντας την αναίρεση της γνώσης μέσω των αισθήσεων ως αποκύημα της φαντασίας του ανθρώπου. Όσον αφορά στη γλώσσα, οι απόψεις του συμπίπτουν με εκείνες του σοφιστή Πρωταγόρα:

Η γλώσσα είναι προϊόν συμφωνίας των ανθρώπων για την επιτυχή επικοινωνία μεταξύ τους και δεν αποτελεί φύσει χαρακτηριστικό του ανθρώπου.

Ηθική φιλοσοφία

Ἀνθρωπος εὐθυμίη γίνεται μετριότητι τέρψιος καί βίου συμμετρίη. Τα δέ ἐλλείποντα και ὑπερβάλλοντα μεταπίπτειν φιλεῖ καί μεγάλας κινησίας ἐμποιεῖν τῇ ψυχῇ [...] (Γιατί την ψυχική γαλήνη (εὐθυμία) τη φέρνει στους ανθρώπους η συγκρατημένη διασκέδαση και η σύμμετρη ζωή. Η στέρηση και η υπεραφθονία τείνουν να μετατρέπονται στο αντίθετό τους και να προκαλούν στην ψυχή μεγάλες κινήσεις [...])

Βασική επιδίωξη της ζωής για τον Δημόκριτο είναι η ευθυμία, που περιλαμβάνει την ψυχική γαλήνη και σταθερότητα. Οι άνθρωποι δεν ευτυχούν με τα σωματικά αγαθά, ούτε με τα χρήματα, αλλά με την ορθή σκέψη και την πολυμάθεια. Σημαντικό στοιχείο στην ηθική του φιλοσοφία είναι η επάρκεια: κανείς πρέπει να είναι ευτυχισμένος με όσα έχει. Η οργάνωση της ζωής πρέπει να διέπεται από το μέτρο. Όπου υπάρχει υπερβολή ή έλλειψη συντελούνται μεταπτώσεις και προκαλούνται απότομες συγκινήσεις στην ψυχή. Η εσωτερική γαλήνη είναι συνυφασμένη με την απαλλαγή από έντονες αλλαγές στη διάθεση. Αγαθό για τον Δημόκριτο δεν είναι το να μην αδικούμε, αλλά το να μην θέλουμε να αδικήσουμε. Ως προς την ψυχή, αυτή μοιάζει με το πυρ και είναι ό,τι ευγενέστερο και θείο υπάρχει στο σώμα. Όντας, όμως, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φυσιοκράτης, ο Δημόκριτος δεν πιστεύει στην αθανασία της ψυχής, αλλά αντίθετα τη θεωρεί φθαρτή.

Πολιτική Φιλοσοφία

Στον πολιτικό τομέα ο Δημόκριτος υποστήριζε σχεδόν ό,τι και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του σχετικά με την κυριαρχία του Δήμου.

Τα ζητήματα της πόλης θεωρούνται σπουδαιότερα από τα άλλα, καθώς όταν καταστρέφεται αυτή, καταστρέφονται τα πάντα. Η πείνα στο δημοκρατικό πολίτευμα είναι πάντοτε προτιμότερη από την ευδαιμονία των δυναστικών πολιτευμάτων, όσο η δουλεία από την ελευθερία. Γι' αυτό και πρέπει η επιλογή των αρχόντων να γίνεται βάσει των προσόντων τους, ώστε να κυβερνούν οι άριστοι και οι συνετοί. Μόνο έτσι θα ευτυχήσει μια πόλη, κάτι το οποίο συνεπάγεται και με την ευτυχία των ίδιων της των πολιτών, τόσο ατομικά όσο και στο σύνολό της.

Συμπεράσματα

Απεικόνιση του Δημοκρίτου σε χαρτονόμισμα των 20 δραχμών του 1955

Από πολλές απόψεις ο ατομισμός είναι η κορωνίδα της ελληνικής φιλοσοφίας πριν από τον Πλάτωνα. Εκπλήρωσε τον απώτερο σκοπό του ιωνικού υλικού μονισμού, κόβοντας τον δεσμό της ελεατικής κριτικής. Όσα και αν χρωστούσε όχι μόνο στον Παρμενίδη, τον Ζήνωνα και τον Μέλισσο, αλλά και στα πλουραλιστικά συστήματα του Εμπεδοκλή και του Αναξαγόρα, ο ατομισμός δεν ήταν μια εκλεκτική φιλοσοφία, όπως εκείνη του Διογένη του Απολλωνιάτη. Ήταν ουσιαστικά μια καινούρια σύλληψη, που την επεξεργάστηκε διεξοδικά και επιδέξια ο Δημόκριτος και που, περνώντας στον Επίκουρο και τον Λουκρήτιο, επρόκειτο να παίξει σημαντικό ρόλο στην ελληνική σκέψη, ακόμα και μετά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Τέλος, έδωσε ένα ερέθισμα για την ανάπτυξη της σύγχρονης ατομικής θεωρίας - που όμως είναι ολότελα διαφορετική στην αληθινή της φύση και στα κίνητρά της.

Βιβλιογραφία

• Κουχτσόγλου, Γ.: «Δημόκριτος. Ο πρωτοπόρος θεωρητικός για το άτομο της ύλης». Φιλολογική Πρωτοχρονιά 44 (1987), 233-238.
• Μουσόπουλος Θανάσης, «Κοινωνικές απόψεις του Δημόκριτου» στο: Θρακική Επετηρίδα 4 (Κομοτηνή 1983), 57-63
• Δελλής Ιωάννης Γ, «Η μαρτυρία του Διόδωρου του Σικελιώτη για τον Δημόκριτο», Φιλοσοφία 13-14 (1983-84), 109-124
• G.S. KIRK / J.E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ. 404-430
• Μαυράκης Νίκος: Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό, Σοκόλης, Αθήνα 2016, σσ. 351-357, ISBN 978-618-5139-32-2
• Χατζηστεφάνου, Κώστας: «Ιπποκράτης και Δημόκριτος. Το πρόβλημα της γνωριμίας τους και η σχέση της σοφίας τους», Ζήνων 2 (1981), 81-90
• Βρεττός, Γιάννης: «Το πρόβλημα της κίνησης στη θεωρία του Δημόκριτου περί κόσμου», Εποπτεία 54 (1981), 109-113
• Heinz-Günther Nesselrath: Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία, τόμ, Α΄, Αρχαία Ελλάδα, επιμ. Ιακώβ-Ρεγκάκος, Εκδ. Παπαδήμα (Αθήνα 2008 δ΄), ISBN 978-960-206-468-9

Δείτε επίσης

• Αθεϊσμός στην Αρχαία Ελλάδα
• Διογένης ο Λαέρτιος
• Σέξτος Εμπειρικός
• Σιμπλίκιος
• Λεύκιππος (φιλόσοφος)
• Ατομική θεωρία
• Άτομο

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Αποφθέγματα Δημοκρίτου από την αγγλική ιστοσελίδα
• Stanford Encyclopedia of Philosophy