Ελληνικό δημοψήφισμα του 1946

Το Δημοψήφισμα του 1946 προκηρύχθηκε στις 30 Ιουνίου 1946 (ΦΕΚ Α΄ 205) από την κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη και διενεργήθηκε την 1 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, σύμφωνα με ψήφισμα της Βουλής, με το ερώτημα της επανόδου του Βασιλιά Γεωργίου Β΄ στην Ελλάδα ή όχι (ο οποίος είχε φύγει από την Ελλάδα μαζί με την ελληνική κυβέρνηση όταν καταλήφθηκε η Ελλάδα από τις Γερμανικές δυνάμεις τον Απρίλιο του 1941) καθώς και μια τρίτη επιλογή υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Το αποτέλεσμα ήταν 69% υπέρ της επανόδου του βασιλιά, 20% Λευκά ψηφοδέλτια και 11% υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας.

Ιστορικό πλαίσιο

Τον Μάιο του 1941, η διαγραφόμενη ολοκληρωτική κατάληψη της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα και η απόφαση της κυβέρνησης να συνεχίσει την πολεμική προσπάθεια στο πλευρό των Συμμάχων, υποχρέωναν τον βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιο να εγκαταλείψει το εθνικό έδαφος. Η παρουσία του, αρχικά στο Κάιρο και στη συνέχεια στο Λονδίνο, έφερε τη σφραγίδα της νομιμότητας και της συνέχειας του ελληνικού κράτους στην εξορία. Όλες οι συμμαχικές και ουδέτερες χώρες αναγνώριζαν την κυβέρνησή του ως τη μόνη νόμιμη ελληνική κυβέρνηση. Καμία από τις κυβερνήσεις των χωρών του Άξονα δεν αναγνώρισε ούτε αποκατέστησε διπλωματικές σχέσεις με τις κατοχικές κυβερνήσεις που σχηματίστηκαν στην Αθήνα κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Ωστόσο, η ξεκάθαρη αναγνώριση στο εξωτερικό του Γεωργίου ως κεφαλή του κράτους δεν ήταν αντίστοιχη πλέον με τα αισθήματα των υπηκόων του στην κατεχόμενη Ελλάδα. Η πρώτη κατοχική κυβέρνηση, προσπαθώντας να αποκτήσει λαϊκό έρεισμα, κατήγγειλε εμμέσως, μέσω διαγγέλματος, τον βασιλιά ότι ήταν υπεύθυνος για την εθνική τραγωδία και ότι εγκατέλειψε τον λαό του. Μία από τις πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις και αργότερα από τις σημαντικότερες, ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος, στην ιδρυτική του διακήρυξη έθετε προς αμφισβήτηση όχι μόνο το πρόσωπο του Γεωργίου («Να αποκαλύψη […] την προδοσίαν του τέως Βασιλέως Γεωργίου του Β΄ και της περί αυτόν σπείρας της αυτοκληθείσης Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου»), αλλά και την ίδια τη Μοναρχία («Να εγκαθιδρύση εις την Ελλάδα το Δημοκρατικόν πολίτευμα»).

Γενικό πλαίσιο

Είχαν προηγηθεί οι βουλευτικές εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 όπου το ΚΚΕ και αρκετά κόμματα απείχαν καταγγέλοντας εκ των προτέρων νοθεία. Μετά τη νίκη στις βουλευτικές εκλογές των Λαϊκών, που υποστήριζαν τον μοναρχικό θεσμό, τα στελέχη του κόμματος και της κυβέρνησης πίεζαν για επίσπευση του δημοψηφίσματος της επιστροφής του Έλληνα βασιλέα, το οποίο είχε αρχικά τοποθετηθεί για το έτος 1948. Με την επίσπευση διαφωνούσαν οι κεντρώοι πολιτικοί καθώς και οι Βρετανικές αρχές αλλά υποχώρησαν μπροστά στη δύναμη της εκλογικής επιτυχίας των Λαϊκών. Σύμφωνα με το από 27/30 Ιουνίου 1946 Δ΄ Ψήφισμα της Βουλής, «δι' ού ελευθέρως θέλει αποφανθή ο Λαός περί της επανόδου της Α.Μ. του Βασιλέως Γεωργίου Β΄ εις την Ελλάδα προς αυτοπρόσωπον ανάληψιν της ασκήσεως των κατά το ισχύον Σύνταγμα αρμοδιοτήτων αυτού». Οι επιλογές ήταν δύο: υπέρ της επανόδου του Βασιλιά ή υπέρ της Δημοκρατίας, αν και πολλά ψηφοδέλτια βρέθηκαν λευκά.

Στάση των κομμάτων

Ο «Ριζοσπάστης» καλεί τον ελληνικό λαό να ρίξει λευκό στο δημοψήφισμα για την επιστροφή του Γεωργίου Β΄ (1/9/1946)

Το ΚΚΕ, ενώ απείχε από τις βουλευτικές εκλογές του 1946, συμμετείχε στο δημοψήφισμα ζητώντας από τα μέλη του να ρίξουν λευκό. Η Εθνική Πολιτική Ένωση των Γ. Παπανδρέου, Σοφ. Βενιζέλου και Π. Κανελλόπουλου και οι Φιλελεύθεροι του Θ. Σοφούλη είχαν ταχθεί υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας ή κατά της επανόδου, δήλωσαν όμως ότι θα αποδεχθούν το αποτέλεσμα. Στην ουσία, όχι ανοιχτά, λόγω της ταραγμένης περιόδου, τα κεντρώα κόμματα για λόγους αρχής ψήφιζαν Αβασίλευτη αλλά δεν έκαναν μεγάλη εκστρατεία υπέρ της. Τον υπέρ της δημοκρατίας αγώνα τον έδωσαν από την παράταξή τους κυρίως ο Νικόλαος Πλαστήρας και ο Εμμανουήλ Τσουδερός. Υπέρ της επανόδου είχαν εκδηλωθεί το Λαϊκό Κόμμα και όσοι είχαν συνεργασθεί μαζί του στις βουλευτικές εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946.

Αποτελέσματα

Το δημοψήφισμα διενεργήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου του 1946. Σε σύνολο 1.812.444 εγγεγραμμένων ψηφοφόρων ψήφισαν 1.679.813. Το αποτέλεσμα ήταν 69% των ψήφων υπέρ της επανόδου του Γεωργίου Β΄. Στην ηπειρωτική Ελλάδα ο Γεώργιος Β΄ έλαβε από 80% έως 97%, ενώ στις πόλεις ψήφισαν κατά της επανόδου του. Στην Κρήτη σημειώθηκε ποσοστό 70% υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Ο Γεώργιος Β΄ επέστρεψε στην Ελλάδα στις 28 Σεπτεμβρίου.

Δημοψήφισμα 1946	Ψήφοι	Ποσοστό %
Υπέρ της επανόδου του Γεωργίου Β΄	1.153.150	68,8
Λευκό	332.649	19,8
Υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας	190.418	11,4
Άκυρα	3.596	–
Σύνολο	1.679.813	100,0

Συνθήκες δημοψηφίσματος

Την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων ακολούθησαν οι κατηγορίες ότι είχε γίνει νοθεία αφού σε όλες τις αγροτικές περιοχές υπήρχαν παρακρατικές ομάδες και άτυπη αστυνομία, καθιστώντας αδύνατη και την πολιτική λειτουργία όχι μόνο του ΚΚΕ αλλά και όποιων άλλων αντιμοναρχικών τάσεων. Παράλληλα είχε ψηφιστεί το Γ΄ Ψήφισμα τον Ιούνιο του 1946, ενώ λίγες μέρες μετά δολοφονήθηκε ο Κώστας Βιδάλης, πολιτικός συντάκτης του Ριζοσπάστη που είχε μεταβεί στη Θεσσαλία για να περιγράψει την κατάσταση. Αντίθετα σε περιοχές τις οποίες το ΚΚΕ θεωρούσε ως επιρροή του, όπως ο Πειραιάς, η Θεσσαλονίκη και γενικά η Μακεδονία, τα αποτελέσματα έδειχναν ότι οι ψήφοι είχαν μοιραστεί. Τα αποτελέσματα αυτά φαντάζουν ως εμφανέστατα διαβλητά. Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης χαρακτήρισε το δημοψήφισμα ως «εστερημένον οιουδήποτε κύρους και αξίας ηθικής, οικτρόν κατασκεύασμα βίας και νοθείας».

Αποτίμηση του αποτελέσματος

Φιλομοναρχική αφίσα για το δημοψήφισμα του 1946.

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος έδειξε αύξηση της φιλομοναρχικής παράταξης κάτι που πρέπει να ερμηνευθεί περισσότερο ως έκφραση αντίθεσης προς το ΚΚΕ παρά μόνο ως ένδειξη για την επιθυμία επιστροφής του βασιλιά. Επικρατούσε τότε στη χώρα η αίσθηση ότι η υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας ψήφος θα λειτουργούσε τελικά σε όφελος του ΚΚΕ. Άλλωστε τα κεντρώα κόμματα ουσιαστικά δεν έδρασαν εναντίον του. Εξάλλου ο κίνδυνος από το ΚΚΕ δεν ήταν φανταστικός για το καθεστώς και μπορούσε να τον διαπιστώσει κανείς από τη συνεχώς αυξανόμενη δραστηριότητα των ανταρτών στη διάρκεια του καλοκαιριού. Παραμένει τελείως αβέβαιο ποιο θα ήταν το αποτέλεσμά του αν είχε γίνει σε ομαλές συνθήκες ενώ άλλες έρευνες δείχνουν ότι το φιλομοναρχικό στρατόπεδο θα έπαιρνε λίγο πάνω από 50%. Ο Νίκος Μαραντζίδης αναφέρει πως παρά την κυβερνητική τρομοκρατία και την νοθεία που έλαβε χώρα, το αποτέλεσμα ήταν ενδεικτικό της επιθυμίας του ελληνικού λαού. Κατά τρόπο συμβολικό την ίδια μέρα ομάδα ανταρτών του Γιώργου Γιαννούλη επιτέθηκαν και εξουδετέρωσε τον ενισχυμένο σταθμό χωροφυλακής στην Κοτύλη.

Χαρακτήρας του δημοψηφίσματος

Οι συνταγματολόγοι διαφωνούν σχετικά με τον χαρακτήρα του δημοψηφίσματος: έτσι ο Νίκος Αλιβιζάτος το χαρακτηρίζει «προσωπικό δημοψήφισμα», ενώ ο Αριστόβουλος Μάνεσης «συνταγματικό», επειδή πιθανή αντίθετη λαϊκή ψήφος προς τον βασιλιά συνεπαγόταν και κατάργηση του μοναρχικού θεσμού του ίδιου. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος το χαρακτηρίζει «ιδιόμορφο προσωπικό δημοψήφισμα», το οποίο δεν αφορούσε τον θεσμό ή το πρόσωπο του μονάρχη, αλλά «την σκοπιμότητα της επιστροφής του στην Ελλάδα».

Πηγές

• Κόντης, Βασίλειος (2000). «Η παλινόρθωση της μοναρχίας και η γενίκευση των συγκρούσεων». Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. ΙΣΤ΄. Εκδοτική Αθηνών. 
• Λυμπεράτος, Μιχάλης Π. (2006). Στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου. Από τα Δεκεμβριανά στις εκλογές του 1946. Βιβλιόραμα. ISBN 978-960-8087-49-1. 
• Νικολακόπουλος, Ηλίας (2001). Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές, 1946–1967. Αθήνα: Πατάκης. σελίδες 86–94. ISBN 978-960-16-0226-4. 
• Νικολακόπουλος, Ηλίας (2010). «Διολισθαίνοντας προς τον Εμφύλιο: Απρίλιος-Αύγουστος 1946». Ο Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949. Έξι στιγμές του εικοστού αιώνα. 5. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη. σελίδες 43–50. ISBN 978-960-469-874-5. 
• Μαραντζίδης, Νίκος (2023). Στη σκιά του Στάλιν:Μία παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 978-960-221-993-5. 
• Ριζάς, Σωτήρης (23.10.2011). «Το δημοψήφισμα του 1946». Η Καθημερινή. https://www.kathimerini.gr/society/440797/to-dimopsifisma-toy-1946/. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο

• Επιστροφή της βασιλικής οικογένειας μετά το δημοψήφισμα του 1946 (Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο)