Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών είναι ερευνητικό κέντρο στην Αθήνα και αστεροσκοπείο, αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου και εποπτεύεται από το Υπουργείο Ανάπτυξης και τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Καινοτομίας.

Εθνικόν Αστεροσκοπείον Αθηνών

Το Έμβλημα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών
Ίδρυση	26 Ιουνίου 1842
Ιδρυτής	Γεώργιος Βούρης
Νομική υπόσταση	Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου
Έδρα	Λόφος Νυμφών,Τ.Κ. 11810, Αθήνα, Ελλάδα
Πεδία	Αστρονομία
Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου	Πλειώνης Εμμανουήλ
Μητρική οργάνωση	Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας
Συνεργασία	Γεωδυναμικό Ινστιτούτο Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης Ινστιτούτο ερευνών περιβάλλοντος και βιώσιμης ανάπτυξης
Προϋπολογισμός	6.602.000 (οικ. έτος 2021)
Μήνυμα	180 Χρόνια Προσφορά στην Έρευνα και την Κοινωνία
Ιστότοπος	noa.gr/
δεδομένα ()

Το αστεροσκοπείο στον λόφο των Νυμφών και η Αγία Μαρίνα

Ιστορία

Θεμελιώθηκε στις 28 Ιουνίου του 1842. Εμπνευστής του ήταν ο Μακεδόνας αστρονόμος και καθηγητής αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γεώργιος Βούρης. Ο Γεώργιος Βούρης έπεισε τον Γεώργιο Σίνα να χρηματοδοτήσει την ανέγερση του αστεροσκοπείου Αθηνών. Την ημέρα, μάλιστα, των εγκαινίων συνέπεσε και έκλειψη ηλίου που περιέγραψε ο Δανός ιστορικός και γεωγράφος A. L. Koppen. Το αρχικό κτίριο του πρώτου αυτού ελληνικού ερευνητικού ιδρύματος ήταν προσανατολισμένο στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα και χτίστηκε με βάση τα σχέδια του Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν στον Λόφο των Νυμφών, έναν από τους επτά λόφους που δεσπόζουν στην πόλη των Αθηνών. Ήταν δωρεά του Βορειοηπειρώτη τραπεζίτη βαρώνου Γεωργίου Σίνα και η κατασκευή του περατώθηκε το 1846 με συνολικό κόστος 500.000 δραχμών.

Ο πρώτος διευθυντής

Ένα από τα σχέδια του Χάνσεν

Πρώτος Διευθυντής, ήταν και ο εμπνευστής του, καθηγητής Γεώργιος Βούρης, από το 1846 έως το 1855. Στη θητεία του Γ. Βούρη το αστεροσκοπείο εξοπλίστηκε με όργανα από την Αυστρία και εκπονήθηκαν οι πρώτες αστρονομικές μελέτες, οι περισσότερες από τις οποίες παραμένουν αδημοσίευτες. Ο καθορισμός των γεωγραφικών συντεταγμένων του Αστεροσκοπείου Αθηνών, εκείνη την εποχή, αποτελεί ακόμα και σήμερα τη βάση της χαρτογράφησης της Ελλάδος.

Τα μετέπειτα στελέχη

Τον Γεώργιο Βούρη διαδέχτηκε ο Ιωάννης Παπαδάκης έως το 1858. Η οικογένεια Σίνα εξόπλισε και συντήρησε το Ίδρυμα μέχρι το 1884 που το ανέλαβε το κράτος. Ο γιος του Γεωργίου Σίνα, Σίμων, διόρισε το 1858 ως διευθυντή του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών τον Γερμανό αστρονόμο Ιούλιο Σμιτ ο οποίος υπηρέτησε στη θέση αυτή επί 26 χρόνια. Στη διάρκεια της θητείας του πραγματοποίησε πλήθος αστρονομικών, μετεωρολογικών και γεωφυσικών παρατηρήσεων. Κατασκεύασε, μάλιστα, κι έναν σπουδαίο τοπογραφικό χάρτη της Σελήνης ο οποίος περιέχει 30.000 κρατήρες και αναφέρεται στο βιβλίο του Ιούλιου Βερν «Γύρω από τη Σελήνη».

Με τον θάνατό του, και λόγω της οικονομικής κατάστασης, οι εργασίες του αστεροσκοπείου μέχρι τη δεκαετία του 1890 ήταν δύσκολες, σε αυτό το διάστημα εργαζόταν ο Δημήτριος Κοκκίδης. Μετέπειτα τη διεύθυνσή του ανέλαβε ένας άλλος αξιόλογος αστρονόμος ο Δημήτριος Αιγινήτης (1864-1932) τον οποίο μετακάλεσε από το Παρίσι η κυβέρνηση Δηλιγιάννη.

Νέοι ευεργέτες

Λόγω της οικονομικής στενότητας της χώρας, η κρατική επιχορήγηση ήταν πολύ μικρή, οπότε ο Δημήτριος Αιγινήτης (1862-1934) πέτυχε τη σύσταση εθνικής επιτροπής η οποία έκανε έρανο και μέσα σε λίγα χρόνια συνέλεξε ένα σημαντικό ποσό από επιφανείς Έλληνες. Μεταξύ των μεγάλων δωρητών περιλαμβάνονταν οι Δ. Δωρίδης, Α. Συγγρός, Μ. Κοργιαλένιος, Π. Στεφάνοβικ, Ε. Ζαρίφης, Κ. Μαυρομιχάλης, Α. Σκουζές και Ν. Χρυσοβελώνης, με τα χρήματα των οποίων κατασκευάστηκαν νέες εγκαταστάσεις, δημιουργήθηκαν οι βάσεις της Μετεωρολογικής Υπηρεσίας και η συστηματική παρακολούθηση των σεισμών και άλλων γεωφυσικών φαινομένων. Δύο από τα νέα κτίρια σχεδιάστηκαν από τον αρχιτέκτονα Ερνστ Τσίλλερ. Ο Αιγινήτης επέβλεπε τη δραστηριότητα του Αστεροσκοπείου μέχρι τον θάνατό του το 1934, ενώ διετέλεσε επίσης και δυο φορές Υπουργός Παιδείας (1917 και 1926). Είναι ο ιδρυτής της Ακαδημίας Αθηνών (1926), ενώ η συμβολή του για την εισαγωγή στην Ελλάδα του παγκόσμιου χρονομετρικού συστήματος και της ώρας της ανατολικής Ευρώπης (1916), καθώς και του Γρηγοριανού ημερολογίου (1923) ήταν ιδιαίτερα σημαντική.

Τα ινστιτούτα του αστεροσκοπείου

Το 1890 το Αστεροσκοπείο έγινε κρατικό Ερευνητικό Κέντρο, μετονομάστηκε σε Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και το υπάρχον Αστρονομικό Τμήμα συμπληρώθηκε με δύο άλλα, το Μετεωρολογικό και το Σεισμολογικό. Το 1935 ο Σταύρος Πλακίδης (1893-1990) εκλέγεται Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, διατηρώντας τη θέση του ως προϊσταμένου του Αστρονομικού Τμήματος του Αστεροσκοπείου. Μέσα στα επόμενα δύο χρόνια το ΕΑΑ διαδέχονται τρεις διευθυντές, ο Νικόλαος Κριτικός ανέλαβε προσωρινά έως το 1936, όποτε διορίσθηκε ο Ηλίας Μαριολόπουλος. Τέλος, το 1937, Διευθυντής του ΕΑΑ διορίζεται ο πλοίαρχος Γεώργιος Χορς. Το 1942 τα τμήματα οργανώθηκαν σε Ινστιτούτα και το 1955 προστέθηκε ως τέταρτο το Ιονοσφαιρικό Ινστιτούτο. Το 1946 ο Πλακίδης ίδρυσε την «Ελληνική Αστρονομική Ένωση» για την εκλαΐκευση της Αστρονομίας στην Ελλάδα, ενώ το σημαντικότερο μέλημά του ήταν η μεταφορά των αστρονομικών παρατηρήσεων από το κέντρο της Αθήνας στην Πεντέλη. Το 1999 τα Ινστιτούτα μετονομάστηκαν σε Ινστιτούτο Αστρονομίας και Αστροφυσικής (ΙΑΑ), Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΙΕΠΒΑ), Γεωδυναμικό Ινστιτούτο, Ινστιτούτο Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ), ενώ το 2003 προστέθηκε και πέμπτο Ινστιτούτο, αυτό της Αστροσωματιδιακής Φυσικής "ΝΕΣΤΩΡ". Το 2012 έγινε εκ νέου αναμόρφωση του ερευνητικού ιστού της Ελλάδος που είχε ως συνέπεια τη μείωση των Ινστιτούτων του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αστεροσκοπείου σε τρία. Οι δραστηριότητες του Ινστιτούτου Αστροσωματιδιακής Φυσικής "ΝΕΣΤΩΡ" μεταφέρθηκαν στο Ινστιτούτο Πυρηνικής και Σωματιδιακής Φυσικής του ΕΚΕΦΕ "Δημόκριτος", και το ΙΔΕΤ συγχωνεύθηκε με το ΙΑΑ στο Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ).

Τα τηλεσκόπια του ΕΑΑ

Το τηλεσκόπιο Δωρίδη.

Ένα από τα πρώτα τηλεσκόπια του Αστεροσκοπείου Αθηνών, γνωστό ως «Τηλεσκόπιο Δωρίδη», γιόρτασε το 2002 τα εκατοστά του γενέθλια. Εγκαταστάθηκε στο κτίριο του Θησείου, όπου λειτουργεί ακόμη και σήμερα, και πήρε το όνομα του μεγάλου δωρητή του. Είναι ένα διοπτρικό τηλεσκόπιο με φακό 40 εκατοστών και εστιακή απόσταση 5 μέτρων. Το «Τηλεσκόπιο Δωρίδη» ήταν το μεγαλύτερο τηλεσκόπιό μας μέχρι το 1959 όταν στον Λόφο Κουφός της Πεντέλης εγκαταστάθηκε το μεγάλο διοπτρικό τηλεσκόπιο Newall σε ένα νέο κτίριο με θόλο διαμέτρου 14 μέτρων. Το τηλεσκόπιο αυτό ζυγίζει 9 τόνους, έχει μήκος 9 περίπου μέτρων και φακό 62,5 εκατοστών. Όταν πρωτοκατασκευάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1870 ήταν το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο στον κόσμο. Σήμερα το τηλεσκόπιο αυτό χρησιμοποιείται για εκπαιδευτικούς μόνο σκοπούς και επίδειξη. Παρομοίου μεγέθους μ’ αυτό της Κρήτης είναι και το «Κοργιαλένιο Τηλεσκόπιο» των 123 εκατοστών που ανήκει στο Εθνικό Αστεροσκοπείο και είναι εγκατεστημένο από το 1975 στο Κρυονέρι Κορινθίας σε υψόμετρο 930 μέτρων. Από το 2007 πάντως η επιστημονική μελέτη του ουρανού στην Ελλάδα γνωρίζει μια νέα μεγάλη άνθηση με την εγκατάσταση του «τηλεσκοπίου Αρίσταρχος» στην κορυφή του Χελμού (σε υψόμετρο 2.453 μέτρων). Το νέο αυτό τηλεσκόπιο είναι το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο στη χώρα μας με διάμετρο κατόπτρου 2,30 μέτρων ύψος 8,40 μέτρων και συνολικό βάρος 34 τόνων, ενώ έχει τη δυνατότητα να κάνει παρατηρήσεις τηλεχειριζόμενο από την Αθήνα. Έχει πάρει το όνομα του μεγάλου αστρονόμου της αρχαιότητας, του Αρίσταρχου του Σάμιου (310-230 π.Χ.) που πρώτος πρότεινε το ηλιοκεντρικό σύστημα 1.800 χρόνια πριν από τον Κοπέρνικο.

Ο μετεωρολογικός σταθμός στο Θησείο

Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών διαχειρίζεται τον αρχαιότερο μετεωρολογικό σταθμό της Ελλάδας και έναν από τους αρχαιότερους στη Νότια Ευρώπη. Ο σταθμός είναι τοποθετημένος στο κέντρο της Αθήνας, στο Θησείο (Λόφος Νυμφών). Ο Α' τάξης μετεωρολογικός σταθμός βρίσκεται στο ίδιο ακριβώς σημείο από τις 11 Σεπτεμβρίου 1890, ενώ άρχισε τη λειτουργία του το 1858 σε διαφορετική τοποθεσία στο Θησείο.

Κλιματικά δεδομένα Κέντρου Αθήνας (1991–2020), Ρεκόρ (1890–σήμερα)
Μήνας	Ιαν	Φεβ	Μάρ	Απρ	Μάι	Ιούν	Ιούλ	Αύγ	Σεπ	Οκτ	Νοε	Δεκ	Έτος
Υψηλότερη Μέγιστη °C (°F)	22.8	25.3	28.2	32.2	37.6	44.8	42.8	43.9	38.7	36.5	30.5	23.1	44,8
Μέση Μέγιστη °C (°F)	13.3	14.2	17.0	21.1	26.5	31.6	34.3	34.3	29.6	24.4	18.9	14.4	23,3
Μέση Μηνιαία °C (°F)	10.2	10.8	13.1	16.7	21.8	26.6	29.3	29.4	25.0	20.3	15.6	11.6	19,2
Μέση Ελάχιστη °C (°F)	7.1	7.3	9.2	12.3	17.0	21.6	24.2	24.4	20.4	16.2	12.2	8.7	15,0
Χαμηλότερη Ελάχιστη °C (°F)	−6.5	−5.7	−2.6	1.7	6.2	11.8	16 (61)	15.5	8.9	5.9	−1.1	−4	−6,5
Βροχόπτωση mm (ίντσες)	55,6	44,4	45,6	27,6	20,7	11,6	10,7	5,4	25,8	38,6	70,8	76,3	433,1
% υγρασίας	72.0	70.0	66.0	60.0	56.0	50.0	42.0	47.0	57.0	66.0	72.0	73.0	60,92
Πηγή #1: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών
Πηγή #2: Meteoclub

Το γεωαστροφυσικό μουσείο

Το Μουσείο Γεωαστροφυσικής δημιουργήθηκε στους χώρους του Εθνικού Αστεροσκοπείου και περιλαμβάνει μερικά από τα σπανιότερα όργανα που είτε καθόριζαν τον χρόνο, είτε πραγματοποιούσαν αστρονομικές, γεωδετικές, μετεωρολογικές και σεισμολογικές μετρήσεις. Εκτός από τα μεγάλα τηλεσκόπια του 19ου αιώνα εκτίθενται επίσης και μικρότερα όπως ο «Κύκλος του Borda» κατασκευής 1798, το οποίο χρησιμοποίησε η Γαλλική Χαρτογραφική Εταιρεία για τη χαρτογράφηση του Αιγαίου το 1810, και όργανα που πραγματικά έμειναν στην ιστορία, όπως μετεωρολογικά, αυτογραφικά και σεισμολογικά όργανα του 19ου αιώνα. Επίσης εκτίθεται και μία από τις πρώτες συσκευές μέτρησης του όζοντος στην Αθήνα, κατασκευής 1880, και φυσικά ο σπουδαιότατος χάρτης της Σελήνης του Σμιντ.

Ο γεωαστροφυσικός περίπατος

Η δημιουργία ενός Αστροφυσικού Περιπάτου στον Λόφο των Νυμφών του Θησείου, ο οποίος εγκαινιάστηκε το 2008, οφείλεται εν πολλοίς στις ενέργειες που έκανε ο τότε Πρόεδρος του Αστεροσκοπείου Χρήστος Ζερεφός και στοχεύει στη διατήρηση και ανάδειξη του ιστορικού χώρου του Εθνικού Αστεροσκοπείου. Ο Περίπατος περιλαμβάνει, εκτός από την αποκατάσταση των ιστορικών κτιρίων, την επανάχρησή τους για μουσειακές και εκπαιδευτικές λειτουργίες, καθώς και τη διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου ώστε να δημιουργηθεί ένας θεαματικός περίπατος με αναφορές στη γη και στα ουράνια σώματα σε σχήμα σπείρας, που συνδέει τις στροβιλοειδείς κινήσεις που παρατηρούνται στη μικροκλίμακα των γήινων ρευστών στη Γη μέχρι τη μακροκλίμακα των γαλαξιακών δομών.

Κέντρο επισκεπτών

Για τους σκοπούς της επιμόρφωσης και εκλαΐκευσης σε θέματα αστρονομίας, στα πλαίσια του Προγράμματος "Ανοιχτές Θύρες" της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας, δημιουργήθηκε στο Ινστιτούτο Αστρονομίας και Αστροφυσικής το Κέντρο Επισκεπτών με βασικό μέλημά του τη διάχυση των αστρονομικών γνώσεων προς το ευρύ κοινό. Ο σκοπός αυτός επιτυγχάνεται με την οργάνωση σεμιναρίων, διαλέξεων και με νυχτερινές παρατηρήσεις στο εντυπωσιακό κτίριο του τηλεσκοπίου Newall στην Πεντέλη, περίπου 15 χλμ. από το κέντρο της Αθήνας. Από τα εγκαίνια του τον Σεπτέμβριο το 1995 έως το 2010 έχουν ξεναγηθεί στο Κέντρο πάνω από 200.000 επισκέπτες από όλη την Ελλάδα και πολλοί ξένοι, ενώ το ειδικό εκπαιδευτικό του πρόγραμμα έχουν παρακολουθήσει μαθητές από περίπου 4.000 σχολεία της Ελλάδας.

Πηγές

• Δημοσιευμένες αναφορές ΕΑΑ

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Επίσημη Ιστοσελίδα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών
• Συνέντευξη του διευθυντή του Αστεροσκοπείου Γ. Κοντόπουλου, για την ιστορία και τη λειτουργία του Αστεροσκοπείου, 1976 (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)