Απρόσωπα ρήματα

Απρόσωπα ρηματα

Απρόσωπα ή αλλιώς τριτοπρόσωπα λέγονται τα ρήματα που απαντώνται στο γ' ενικό πρόσωπο και το υποκείμενό τους δεν είναι πρόσωπο ή πράγμα. Από τα απρόσωπα ρήματα λίγα απαντούν ως αποκλειστικώς απρόσωπα, όπως τα χρή (=πρέπει, είναι ανάγκη, επιβάλλεται), μέλει (υπάρχει φροντίδα), ἔξεστι (επιτρέπεται, είναι δυνατόν):

• ἐμὲ δὲ χρὴ γήραϊ λυγρῷ πείθεσθαι (είναι ανάγκη να υπακούσω στα θλιβερά γεράματα)
• οὐκ ἔμελέν μοι ταῦτα μεταλλῆσαι καὶ ἐρέσθαι ἄστυ καταβλώσκοντα (δεν σκόπευα χάνονοντας τον καιρό μου στην πόλη αυτά να ψάχνω και να ρωτώ)
• Ζηνὶ τῶν σῶν μέλει πόνων (ο Δίας ενδιαφέρεται για τα βάσανά σου)
• ἤν τε γνῶτε, Λακεδαιμονίοις ἔξεστιν ὑμῖν φίλους γενέσθαι βεβαίως (αν αποφασίσετε (ενν. ειρήνη), θα είναι δυνατό να γίνετε σταθεροί σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων)

Τα περισσότερα, ωστόσο, προέρχονται από προσωπικά ρήματα (είτε ενεργητικά είτε παθητικά) που χρησιμοποιούνται ως απρόσωπα ή είναι περιφράσεις που χρησιμοποιούνται απρόσωπα (βλ. κατωτέρω απρόσωπες εκφράσεις). Μερικά από τα πιο συνηθισμένα είναι τα εξής:

Α. Απρόσωπα ρήματα προερχόμενα από προσωπικά ενεργητικά

• ἀρκεῖ (μοι) (είναι αρκετό για μένα, μου αρκεί, είμαι ευχαριστημένος)
• δεῖ (πρέπει, επιβάλλεται)
• δηλοῖ (είναι ή γίνεται φανερό, αποδεικνύεται, είναι αποδεδειγμένο)
• διαφέρει (υπάρχει διαφορά, ενδιαφέρον, συμφέρον, έχει σημασία)
• δοκεῖ (φαίνεται, φαίνεται καλό, αποφασίζεται, νομίζεται)
• ἐγχωρεῖ (υπάρχει χρόνος, είναι δυνατόν, επιτρέπεται)
• ἔνεστι (είναι δυνατόν)
• ἔστι (είναι δυνατόν, επιτρέπεται)
• εἰσβαίνει μοι (μου έρχεται η ιδέα, έρχεται στον νου μου)
• μέλλει (πρόκειται)
• πάρεστι (είναι δυνατόν, είναι εύκολο)
• παρέχει (επιτρέπεται, είναι εύκολο, είναι στην εξουσία κάποιου να...)
• πρέπει (πρέπει, αρμόζει, ταιριάζει)
• προσήκει (αρμόζει, ταιριάζει, ανήκει, πρέπει)
• προχωρεῖ (προχωρεί καλά, πετυχαίνει η δουλειά)
• σημαίνει (εμφανίζεται σημάδι, δίνεται σύνθημα)
• συμβαίνει (συμβαίνει, τυχαίνει)
• συμπίπτει (συμβαίνει)
• συμφέρει (είναι ωφέλιμο, συμφέρει)
• φιλεῖ (συνηθίζεται, γίνεται συνήθως, συμβαίνει κατά συνήθεια)

Β. Απρόσωπα ρήματα προερχόμενα από προσωπικά παθητικά (κυρίως λεκτικά ρήματα)

• ἀγγέλλεται / ἤγγελται / ἠγγέλθη (αναγγέλλεται, ανακοινώνεται, αναφέρεται)
• ᾄδεται (διαδίδεται)
• ἁμαρτάνεται (γίνεται σφάλμα)
• ἐγγίγνεται (είναι δυνατό, επιτρέπεται)
• εἵμαρται / εἵμαρτο (είναι ή ήταν πεπρωμένο, έχει οριστεί από τη μοίρα)
• ἐνδέχεται (είναι ενδεχόμενο, είναι δυνατό)
• ἐπέρχεταί μοι (μου έρχεται η ιδέα, έρχεται στον νου μου)
• θρυλεῖται (διαδίδεται)
• κηρύττεται (διακηρύσσεται, ανακοινώνεται)
• λέγεται / εἴρηται (λέγεται, όπως λένε/έχει ειπωθεί, έχει δοθεί ως εντολή)
• νομίζεται / νενόμισται (συνηθίζεται, υπάρχει συνήθεια, είναι σύνηθες, είναι κοινώς αναγνωρισμένο, έχει επικρατήσει, θεωρείται)
• ὁμολογεῖται (γίνεται δεκτό, αναγνωρίζεται, υπάρχει συμφωνία, συμφωνείται)
• παρίσταταί μοι (έρχεται στον νου μου)
• πέπρωται / πέπρωτο (είναι ή ήταν πεπρωμένο)
• προστέτακται (έχει δοθεί ως εντολή)
• συμφέρεται (συμβαίνει, αποβαίνει)
• ὥρισται (έχει οριστεί/καθοριστεί)

Απρόσωπες εκφράσεις

Οι απρόσωπες εκφράσεις σχηματίζονται:
α) από το ουδέτερο ενός επιθέτου και το ρήμα ἐστί. Συχνά όμως το ρήμα ἐστὶ παραλείπεται:

• ἀγαθόν ἐστι (είναι καλό)
• ἄδηλόν ἐστι (είναι αβέβαιο, δεν είναι φανερό)
• αἰσχρόν ἐστι (είναι αισχρό, είναι ντροπή)
• ἀλυσιτελές ἐστι (είναι επιζήμιο)
• ἀμήχανόν ἐστι (είναι δύσκολο)
• ἀναγκαῖόν ἐστι (είναι αναγκαίο, πρέπει)
• ἄξιόν ἐστι (αξίζει)
• δεινόν ἐστι (είναι φοβερό, είναι παράλογο, είναι επικίνδυνο)
• δέον ἐστὶ (πρέπει, είναι πρέπον, υποχρεωτικό, αναγκαίο)
• δῆλόν ἐστι (είναι φανερό)
• δίκαιόν ἐστι (είναι δίκαιο, φαίνεται σωστό, είναι καλό, νόμιμο)
• δυνατόν ἐστι (είναι δυνατό)
• εἰκός ἐστι (είναι φυσικό, είναι επόμενο)
• θαυμαστόν ἐστι (είναι αξιοθαύμαστο, είναι περίεργο)
• ἡδύ ἐστι (είναι ευχάριστο)
• καλόν ἐστι (είναι καλό)
• πλημμελές ἐστι (είναι εσφαλμένο ή προσβλητικό)
• ῥᾴδιόν ἐστι (είναι εύκολο)
• σαφές ἐστι (είναι σαφές)
• φανερόν ἐστι (είναι φανερό)
• χαλεπόν ἐστι (είναι δύσκολο)
• χρήσιμόν ἐστι (είναι χρήσιμο)

β) από ένα τροπικό επίρρημα και το ρήμα ἔχει:

• ἀναγκαίως ἔχει (είναι αναγκαίο)
• ἀρκούντως ἔχει (αρκεί)
• δεινῶς ἔχει (είναι φοβερό, είναι θαυμαστό)
• εὖ ἔχει (είναι καλό)
• κακῶς ἔχει (είναι κακό)
• καλῶς ἔχει (είναι καλό, σωστό)
• ὀρθῶς ἔχει (είναι σωστό, ορθό)
• προσηκόντως ἔχει (είναι πρέπον)
• ῥᾳδίως ἔχει (είναι εύκολο)

γ) από ένα αφηρημένο ουσιαστικό και το ρήμα ἐστί. Συχνά όμως το ρήμα ἐστὶ παραλείπεται:

• αἰσχύνη ἐστὶ (είναι ντροπή)
• ἀκμή ἐστι (είναι η πλέον κατάλληλη στιγμή)
• ἀνάγκη ἐστὶ (είναι ανάγκη, είναι απαραίτητο)
• δέος ἐστὶ (υπάρχει φόβος)
• ἐλπίς ἐστι (υπάρχει ελπίδα)
• ἔργον ἐστὶ (είναι δύσκολο έργο να...)
• θέμις ἐστὶ (είναι δίκαιο, είναι συνήθεια)
• καιρός ἐστι (είναι κατάλληλη στιγμή, ευκαιρία)
• κίνδυνός ἐστι (υπάρχει κίνδυνος)
• λόγος ἐστὶ (λέγεται, υπάρχει φήμη)
• νόμος ἐστὶ (υπάρχει νόμος, επιβάλλει ή ορίζει ο νόμος, είναι έθιμο ή συνήθεια)
• ὄνειδός ἐστι (είναι όνειδος, ντροπή)
• οὐδεὶς φθόνος ἐστὶ (δεν έχω καμιά αντίρρηση, είμαι πρόθυμος)
• ὄφελός ἐστι (υπάρχει όφελος, κέρδος, συμφέρον, βοήθεια, χρησιμότητα)
• προὔργου ἐστὶ (είναι χρήσιμο, ωφέλιμο, συμφέρον)
• σχολή μοί ἐστι (έχω καιρό)
• φόβος ἐστὶ (υπάρχει φόβος, ανησυχία)
• χρεών ἐστι (είναι αναγκαίο, μοιραίο, επιβεβλημένο)
• ὥρα ἐστὶ (είναι κατάλληλος χρόνος, είναι καιρός να...)

Σύνταξη των απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων

Ως υποκείμενο των απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων τίθεται:
α) Άναρθρο απαρέμφατο (ειδικό ή τελικό· στις απρόσωπες εκφράσεις πάντοτε τελικό).

• ὦ ἄνδρες, νῦν ἔξεστιν ὑμῖν καὶ πρόσθεν φίλοις οὖσι τῇ πόλει ἡμῶν εὐεργέτας φανῆναι τῶν Λακεδαιμονίων (άντρες, τώρα είναι δυνατό σ' εσάς, που και στο παρελθόν υπήρξατε σύμμαχοι της πόλης μας, να φανείτε ευεργέτες των Λακεδαιμονίων) .
• δεῖ ἐπισάξαι τὸν ἵππον Πέρσῃ ἀνδρὶ καὶ χαλινῶσαι, δεῖ καὶ θωρακισθέντα ἀναβῆναι ἐπὶ τὸν ἵππον (ο Πέρσης πρέπει να σαμαρώσει το άλογο και να του περάσει χαλινάρι, πρέπει επίσης να εξοπλιστεί με θώρακα και ν' ανεβεί στο άλογο) .
• τί δὲ δεῖ πολεμιζέμεναι Τρώεσσιν Ἀργείους; (για ποιο λόγο πρέπει να πολεμούν τους Τρώες οι Αργείοι;) .
• νομίζεται παρ᾽ ἡμῖν τῷ ἄρχοντι κάλλιον εἶναι τὴν στρατιὰν ἢ ἑαυτὸν πλουτίζειν, καὶ παρὰ τῶν πολεμίων λάφυρα μᾶλλον πειρᾶσθαι ἢ δῶρα λαμβάνειν (μεταξύ μας θεωρείται ότι είναι τιμητικότερο ο ηγεμόνας να κάνει πλουσιότερο το στράτευμά του παρά τον εαυτό του, και από τους εχθρούς να επιχειρεί να αποκομίζει περισσότερο λάφυρα παρά δώρα.
• περὶ μὲν τοῦ ἱεροῦ καὶ τοῦ μαντείου τοῦ Ἀπόλλωνος τοῦ Πυθίου δοκεῖ ἡμῖν χρῆσθαι τὸν βουλόμενον ἀδόλως καὶ ἀδεῶς κατὰ τοὺς πατρίους νόμους (σχετικά με το ιερό και το μαντείο του Πυθίου Απόλλωνος φάνηκε καλό σ' εμάς να μπορεί να ζητήσει χρησμό όποιος θέλει χωρίς δόλο και φόβο κατά τους πατροπαράδοτους νόμους) .
• ἐμοὶ δοκεῖ πλεῖν ἡμᾶς ἐπὶ Μυτιλήνην πρὶν ἐκπύστους γενέσθαι, ὥσπερ ἔχομεν (μου φαίνεται καλό να πλεύσουμε στη Μυτιλήνη προτού να γίνει γνωστή η παρουσία μας, όπως ακριβώς είμαστε).
• Ἐγώ, ὦ ἄνδρες, ὁμολογῶ παῖσαι δὴ ἄνδρας ἕνεκεν ἀταξίας ὅσοις σῴζεσθαι μὲν ἤρκει δι’ ὑμῶν ἐν τάξει τε ἰόντων καὶ μαχομένων ὅπου δέοι (Παραδέχομαι, στρατιώτες, ότι χτύπησα άντρες που δεν πειθαρχούσαν, όσους δηλαδή κοίταζαν να σωθούν χάρη σ' εσάς, που βαδίζατε παραταγμένοι και πολεμούσατε όπου υπήρχε ανάγκη).
• παθήματά τε ξυνηνέχθη γενέσθαι ἐν αὐτῷ [τῷ πολέμῷ] τῇ Ἑλλάδι οἷα οὐχ ἕτερα ἐν ἴσῳ χρόνῳ (και συμφορές συνέβησαν κατά τη διάρκειά του [του πολέμου] που όμοιές τους δεν είχαν συμβεί στην Ελλάδα σε ίσο χρονικό διάστημα).
• πατρὸς μὲν δὴ ὁ Κῦρος λέγεται γενέσθαι Καμβύσου Περσῶν βασιλέως (πατέρας του Κύρου λέγεται ότι ήταν ο Καμβύσης ο βασιλιάς των Περσών)
• οὐ γὰρ δήποτε εἵμαρται κακὸν κακῷ φίλον οὐδ᾽ ἀγαθὸν μὴ φίλον ἀγαθῷ εἶναι (γιατί βέβαια δεν έχει οριστεί ποτέ απ' τη μοίρα το κακό να είναι φιλικό προς το κακό ούτε το καλό να μην είναι φιλικό προς το καλό).
• καὶ νῦν ἔτι ἀπὸ τοῦ ἀρχαίου πρό τε γαμικῶν καὶ ἐς ἄλλα τῶν ἱερῶν νομίζεται τῷ ὕδατι χρῆσθαι (και σήμερα ακόμη συνηθίζεται από τα πολύ παλιά χρόνια να χρησιμοποιείται το νερό στις τελετές πριν από τον γάμο και σε άλλες ιεροτελεστίες)

β) Δευτερεύουσα πρόταση, συνηθέστερα ειδική, πλάγια ερωτηματική ή ενδοιαστική.

• ἀγγέλλεται τοῖσι ἄλλοισι Ἕλλησι [...] ὅτι μάχη τε γέγονε καὶ νικῷεν οἱ μετὰ Παυσανίεω (αναγγέλθηκε στους υπόλοιπους Έλληνες ότι έχει γίνει μάχη και νίκησαν οι στρατιώτες του Παυσανία).
• ἠγγέλθη αὐτῷ ὅτι Μέγαρα ἀφέστηκε καὶ Πελοποννήσιοι μέλλουσιν ἐσβαλεῖν ἐς τὴν Ἀττικὴν (ανακοινώθηκε σ' αυτόν (ενν. τον Περικλή) ότι τα Μέγαρα επαναστάτησαν και οι Πελοποννήσιοι πρόκειται να εισβάλουν στην Αττική) .
• ἀλλὰ καὶ νῦν ἔτι, ἄν που λόγος γένηται, παρὰ πάντων ὁμολογεῖται ὡς τὰ βέλτιστα εἰπὼν ἄδικα πάθοι (αλλά και σήμερα ακόμη, αν κάπου το θέμα συζητηθεί, από όλους αναγνωρίζεται ότι, αν και εξέφρασε τις ορθότερες απόψεις, έτυχε άδικης μεταχείρισης) .

γ) αφηρημένη έννοια· συνήθως η έννοια αυτή ενυπάρχει στο απρόσωπο ρήμα, άρα είναι συνώνυμη ή σύστοιχη με αυτό, π.χ. ἁμαρτάνεται = ἁμαρτία γίγνεται· εἴρηται = λόγος γεγένηται. Στην περίπτωση αυτή φαινομενικά δεν υπάρχει κανένα υποκείμενο. Έτσι, χωρίς υποκείμενο συντάσσονται ενίοτε τα παθητικά απρόσωπα και τα ακόλουθα ιδιόρρυθμα απρόσωπα ρήματα:
μέλοι μοί τινος (=μέλησίς ἐστι μοί τινος: φροντίζω για κάτι), μεταμέλοι μοί τινος (=μεταμέλειά μοί ἐστι τινος: μετανοώ για κάτι), δεῖ μοί τινος (=ἔνδεια ἢ ἀνάγκη ἐστί μοί τινος: χρειάζομαι κάτι, έχω ανάγκη από κάτι), μέτεστί μοί τινος (=μετουσία ἐστί μοί τινος: μετέχω σε κάτι, έχω αξιώσεις σε κάτι, δικαιούμαι κάτι), παρεσκεύασταί τινι/παρεσκεύαστό τινι (=παρασκευὴ γεγένηταί/ἐγένετό τινι: έχει προετοιμαστεί κάποιος).
Η γενική που συνοδεύει τα απρόσωπα αυτά ρήματα (πλην του παρεσκεύασται) είναι αντικείμενο· σπανιότερα απαντάται και αιτιατική:

• δεῖ δ᾽ ἔργων τῇ πόλει καὶ πράξεώς τινος (η πόλη έχει ανάγκη από έργα και κάποια πολιτική πράξη)
• ὀλεῖσθε δ᾽ ἠδικηκότες τὸν ἄνδρα τόνδε, θεοῖσιν εἰ δίκης μέλει (θα χαθείτε γιατί μ' έχετε αδικήσει, αν οι θεοί φροντίζουν για τη δικαιοσύνη) .

Δοτική προσωπική

Με τα απρόσωπα ρήματα και τις απρόσωπες εκφράσεις συνάπτεται συνήθως ένας προσδιορισμός σε δοτική πτώση που δηλώνει το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται το ρήμα και ονομάζεται δοτική προσωπική. Η δοτική προσωπική ουσιαστικά αναπληρώνει το ελλείπον προσωπικό υποκείμενο των απρόσωπων ρημάτων, αποτελεί με άλλα λόγια το λογικό υποκείμενο των ρημάτων αυτών. Για τον λόγο αυτό κατά τη μετάφραση, όταν το απρόσωπο αποδίδεται με προσωπικό ρήμα, η δοτική προσωπική γίνεται υποκείμενό του:

• Ἔξεστί σοι, ὦ υἱέ, σῶσαι τὸν πατέρα (Στο χέρι σου είναι/Μπορείς, παιδί μου, να σώσεις τον πατέρα σου) .
• χαλεπὸν [ἐστι] δὲ τάδε ζωοῖσιν ὁρᾶσθαι (δύσκολο όσοι ζουν να δουν αυτά εδώ) .

Βιβλιογραφία

• Ασωνίτης, Ν. Σ., Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. χ. χ. Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (σε 66 ενότητες). Αθήνα: "Φιλολογικές εκδόσεις Εμμ. Αναστασάκη".
• Liddell, H. G., Scott, R. 1940. A Greek-English Lexicon. Revised and augmented throughout by Sir Henry Stuart Jones with the assistance of Roderick McKenzie. Oxford: Clarendon Press
• Μπαχαράκης, Μ. Ι. 1987. Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής. Θεσσαλονίκη: Μπαχαράκης.
• Μπίλλα, Π. 2007. Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
• Σταματάκος, Ι. Δ. 1972. Λεξικόν τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσης. Αθήνα: Βιβλιοπρομηθευτική.
• Tufts University, "Perseus Collection", Greek and Roman Materials: http://www.perseus.tufts.edu/hopper/collection?collection=Perseus%3Acollection%3AGreco-Roman
• Χαιρόπουλος, Π. 2011. "Αρχές σύνταξης της Αρχαιοελληνικής Γλώσσας: Το άναρθρο απαρέμφατο", στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα.