Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Σκιάθος, 4 Μαρτίου 1851 - Σκιάθος, 3 Ιανουαρίου 1911) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες, γνωστός και ως «ο άγιος των ελληνικών γραμμάτων», «η κορυφή των κορυφών» κατά τον Κ. Π. Καβάφη. Έγραψε κυρίως διηγήματα, τα οποία κατέχουν περίοπτη θέση στη νεοελληνική λογοτεχνία. Κατά την, θρυλική πια, παραδοξολογία του Μιλτιάδη Μαλακάση, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης υπήρξε ο μεγαλύτερος Νεοέλληνας ποιητής.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Γενικές πληροφορίες
Όνομα γεννήσεως	Αλέξανδρος Εμμανουήλ
Γέννηση	4  Μαρτίου 1851 Σκιάθος
Θάνατος	3  Ιανουαρίου 1911 Σκιάθος
Αιτία θανάτου	πνευμονία
Συνθήκες θανάτου	φυσικά αίτια
Ψευδώνυμο	κοσμοκαλόγερος
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Θρησκεία	Ορθόδοξη Εκκλησία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Μητρική γλώσσα	Ελληνικά
Ομιλούμενες γλώσσες	Αγγλικά Γαλλικά νέα ελληνική γλώσσα
Σπουδές	Βαρβάκειος Σχολή Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	αρθρογράφος μεταφραστής συγγραφέας ποιητής δημοσιογράφος
Αξιοσημείωτο έργο	Η Φόνισσα Οι Έμποροι των Εθνών Η νοσταλγός Όνειρο στο κύμα
Συγγενείς	Αλέξανδρος Μωραϊτίδης (πρωτοξάδερφος) και Σωτήρης Οικονόμου (ξάδελφος)
Αξιώματα και βραβεύσεις
Βραβεύσεις	Τάγμα του Σωτήρος
Υπογραφή
Σχετικά πολυμέσα

Αυτοβιογραφικό

Ο ίδιος σε ένα σύντομο αυτοβιογραφικό σημείωμα ιστορεί τη ζωή του:

Ἐγεννήθην ἐν Σκιάθῳ, τῇ 4 Μαρτίου 1851. Ἐβγήκα ἀπὸ τὸ Ἑλληνικὸν Σχολεῖον εἰς τὰ 1863, ἀλλὰ μόνον τῷ 1867 ἐστάλην εἰς τὸ Γυμνάσιον Χαλκίδος, ὅπου ἤκουσα τὴν Α΄ καὶ Β΄ τάξιν. Τὴν Γ΄ ἐμαθήτευσα εἰς Πειραιᾶ, εἴτα διέκοψα τὰς σπουδάς μου καὶ ἔμεινα εἰς τὴν πατρίδα. Κατὰ Ἰούλιον τοῦ 1872 ὑπῆγα εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος χάριν προσκυνήσεως, ὅπου ἔμεινα ὀλίγους μῆνας. Τῷ 1873 ἦλθα εἰς Ἀθήνας καὶ ἐφοίτησα εἰς τὴν Δ΄ τοῦ Βαρβακείου. Τῷ 1874 ἐνεγράφην εἰς τὴν Φιλοσοφικὴν Σχολήν, ὅπου ἤκουα κατ' ἐκλογὴν ὀλίγα μαθήματα φιλολογικά, κατ' ἰδίαν δὲ ἠσχολούμην εἰς τὰς ξένας γλώσσας. Μικρὸς ἐζωγράφιζα Ἁγίους, εἶτα ἔγραφα στίχους, καὶ ἐδοκίμαζα νὰ συντάξω κωμῳδίας. Τῷ 1868 ἐπεχείρησα νὰ γράψω μυθιστόρημα. Τῷ 1879 ἐδημοσιεύθη Ἡ Μετανάστις ἔργον μου εἰς τὸ περιοδικὸν Σωτῆρα. Τῷ 1882 ἐδημοσιεύθη Οἱ ἔμποροι τῶν Ἐθνῶν εἰς τὸ Μὴ χάνεσαι. Ἀργότερα ἔγραψα περὶ τὰ ἑκατὸν διηγήματα, δημοσιευθέντα εἰς διάφορα περιοδικὰ καὶ ἐφημερίδας.

Ο βίος του

Πρώιμη περίοδος

Σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, γραμμένο από τον ίδιο.

Ο Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στη Σκιάθο το 1851. Πατέρας του ήταν ο ιερέας Αδαμάντιος Εμμανουήλ Σκιαθίτης, ο οποίος ακολουθούσε την αυστηρή παράδοση του ορθοδόξου κινήματος των Κολλυβάδων. Ο Ι. Φραγκούλας έχει υποστηρίξει ότι ο παππούς του Αλεξάνδρου είχε το επίθετο Μοσκοβάκης, ωστόσο η ύπαρξη, σε αρχείο του 1820, του ονόματος «καπετάν Μανόλης Διαμάντης Σκιαθίτης» δεν επιτρέπει να αμφιβάλλουμε για το πραγματικό του επίθετο. Μητέρα του ήταν η Γκουλιώ (Αγγελική) Εμμανουήλ, το γένος Μωραΐτη. Ο παππούς του, Αλέξανδρος Μωραΐτης, είχε καταγωγή από τον Μυστρά. Είχε τα εξής αδέλφια: Εμμανουήλ, Κυρατσούλα (πέθαναν σε ηλικία ενός έτους), Ουρανία (η μόνη από τις αδελφές που παντρεύτηκε), Χαρίκλεια, Σοφούλα, Γεώργιος, Κυρατσούλα.

Εξοικειώθηκε νωρίς με τα εκκλησιαστικά πράγματα, τη θρησκευτικότητα, τα εξωκλήσια και την ήσυχη ζωή του νησιώτικου περίγυρου. Όλα αυτά διαμόρφωσαν μια χριστιανική ιδιοσυγκρασία, που διατήρησε έως το τέλος της ζωής του. Στα παιδικά του χρόνια, σύντροφοί του, μεταξύ άλλων, ήταν τα ξαδέλφια του, Αλέξανδρος Μωραϊτίδης και Σωτήριος Οικονόμου (μετέπειτα σχολάρχης στη Σκιάθο), και οι Σπυρίδων Μωραϊτης (αργότερα ίδρυσε πρότυπο σχολείο) και Νικόλαος Διανέλος (αργότερα μοναχός Νήφων).

Τελείωσε το Δημοτικό στο νησί του το 1860, με τον χαρακτηρισμό «μέτριος» και αναφερόμενος, όπως και σε όλες τις τάξεις, με το όνομα «Αλέξανδρος Παπά Διαμάντης» και γράφτηκε στο Σχολαρχείο την ίδια χρονιά, ως «Αλέξανδρος Παπά Αδαμαντίου». Όταν τελείωσε τη Β΄τάξη, το Σχολαρχείο της Σκιάθου καταργήθηκε και ο Αλέξανδρος έπρεπε να σπουδάσει στο αντίστοιχο της Σκοπέλου. Καθώς όμως τα οικονομικά της οικογένειας δεν επέτρεπαν τη διαμονή του στη Σκόπελο, έμεινε για δύο χρόνια στη Σκιάθο, χωρίς να πηγαίνει σχολείο. Εκεί μελετούσε μόνος του, βοηθούσε τον πατέρα του στη λειτουργία, ζωγράφιζε και προσπάθησε να γράψει ποιήματα και κωμωδίες, ενώ η ανατροφή ως παπαδοπαίδι και η αγάπη του για το βιβλίο τον κράτησαν μακριά από τις ζωηρές παιδικές παρέες. Οι παιδικές µνήµες του Παπαδιαμάντη, οι οποίες αργότερα πέρασαν στα διηγήματά του, θα προέλθουν από αυτήν κυρίως την περίοδο της ζωής του.

Το 1865, γράφτηκε στη Γ΄ τάξη του Σχολαρχείου στη Σκόπελο, από την οποία αποφοίτησε με βαθμό «κάλλιστα», και µε την παρατήρηση «απολυτέος και επαινετέος επαίνου Α΄ βαθμού». Εκεί αναφέρεται με το όνοµα «Αλέξανδρος Αδαµαντιάδης». Τα έτη 1866 - 1867 δεν συνέχισε τις σπουδές του και παρέμεινε στη Σκιάθο, πιθανότατα λόγω των οικονομικών δυσχερειών της οικογένειάς του.

Το 1867, ο Παπαδιαμάντης γράφτηκε στην Α΄ Γυμνασίου, στη Χαλκίδα. Την επόμενη σχολική χρονιά είχε προβλήματα με τον καθηγητή των Θρησκευτικών. Στα μέσα της χρονιάς λογομάχησε με τον καθηγητή και, μη αποδεχόμενος την τιμωρία του, διέκοψε τις σπουδές του και επέστρεψε στη Σκιάθο. Ωστόσο τον Σεπτέμβριο του 1869 πέρασε τις εξετάσεις και εγγράφηκε στη Γ΄ τάξη του Γυμνασίου στον Πειραιά. αλλά τον Ιανουάριο του 1870 διέκοψε τις σπουδές του και γύρισε στη Σκιάθο. Επέστρεψε στην Αθήνα το 1871, εφοδιασμένος με συστατικές επιστολές, τις οποίες δεν φαίνεται να χρησιμοποίησε, παρά τις επιπλήξεις του πατέρα του.

Το 1872 επισκέφτηκε το Άγιο Όρος μαζί με τον φίλο του Νικόλαο Διανέλο, όπου παρέμεινε οκτώ μήνες ως δόκιμος μοναχός ή προσκυνητής. Επέστρεψε στην Αθήνα το 1873, όπου γράφτηκε στην τέταρτη τάξη του Βαρβάκειου Γυμνασίου. Στην Αθήνα έμεινε περίπου δέκα χρόνια, επισκεπτόμενος κάποιες φορές το νησί του. Έζησε φτωχικά, συγκάτοικος με συγγενείς και συμπατριώτες του και εργαζόμενος ως οικοδιδάσκαλος.

Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο το 1874. Στη συνέχεια γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου ήταν συμφοιτητής με τον Γεώργιο Βιζυηνό, ενώ ένας από του καθηγητές του ήταν ο Στέφανος Κουμανούδης. Δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του, αν και προφασιζόταν ότι δεν τις εγκατέλειψε, μη θέλοντας να επιστρέψει στη γενέτειρά του και να στρατευθεί. Αυτό στοίχισε στον πατέρα του, ο οποίος τον περίμενε να γυρίσει καθηγητής στο νησί και να βοηθήσει τις τέσσερις αδελφές του. Οι τρεις από αυτές παρέμειναν ανύπαντρες και του παραστάθηκαν με αφοσίωση σε όλες τις δύσκολες στιγμές του — όπως όταν, για παράδειγμα, απογοητευμένος από τη ζωή της Αθήνας, αναζητούσε καταφύγιο στη Σκιάθο. Ωστόσο, επειδή οι οικονομικές του ανάγκες ήταν πολλές, σύντομα αναγκαζόταν να επιστρέψει στην Αθήνα.

Το 1877 ο Παπαδιαμάντης στρατεύτηκε για σύντομο διάστημα, διότι πήρε αναστολή ως σπουδαστής, και κλήθηκε ξανά στον στρατό το 1880-1881.

Η συγγραφική του πορεία

«	Ὁ Ἀλέξαντρος Παπαδιαμάντης, ποιητὴς μὲ τὸν πεζὸ τὸ λόγο, καὶ κάποτε, μὰ πολὺ σπάνια, μὲ τὸ στίχο, ἕνας ἀπὸ τοὺς ξεχωριστοὺς ἁρμονικοὺς ἀντιπροσώπους τῆς νέας καὶ ἄμουσης ἀκόμα σὲ πολλὰ ἑλληνικῆς ψυχῆς.	»
—Κωστῆς Παλαμᾶς, «Ἡ Μοῦσα τοῦ Παπαδιαμάντη»

Από τη στιγμή που γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο άρχισε να δημοσιογραφεί. Επίσης άρχισε να κάνει μεταφράσεις από τα γαλλικά και αγγλικά τα οποία γνώριζε πολύ καλά. Οι απολαβές του όμως ήταν πενιχρές και αναγκαζόταν να ζει σε φτωχικά δωμάτια, όντας πάντα ολιγαρκής και λιτοδίαιτος.

Η θέση του βελτιώθηκε κάπως, όταν γνωρίστηκε με τον προοδευτικό δημοσιογράφο και εκδότη Βλάση Γαβριηλίδη, ο οποίος ίδρυσε την, περίφημη για την εποχή της, εφημερίδα Ακρόπολις. Η ζωή του όμως δεν άλλαξε. Αν και έπαιρνε, ως αμοιβή από την Ακρόπολη, 200 και 250 δραχμές το μήνα), ενώ κέρδιζε αρκετά και από τις -περιζήτητες- συνεργασίες του με άλλες εφημερίδες και περιοδικά, η οικονομική του κατάσταση στάθηκε για πάντα η αδύνατη πλευρά του. Ήταν σπάταλος και ανοργάνωτος όσον αφορά τη διαχείριση των χρημάτων του. Όταν έπαιρνε το μισθό του, πλήρωνε τα χρέη του στην ταβέρνα του Κεχριμάνη στου Ψυρρή (όπου έτρωγε είκοσι εφτά ολόκληρα χρόνια), έδινε το νοίκι, έστελνε στη Σκιάθο, μοίραζε στους φτωχούς, σπαταλούσε χωρίς σκέψη για την αυριανή μέρα. Κι έτσι έμενε πάντα φτωχός και στενοχωρημένος, χωρίς να μπορεί να αγοράσει ακόμη και τα στοιχειώδη, ακόμα και ρούχα. Δεν μπορούσε να περιποιηθεί τον εαυτό του και η μεγάλη ανεμελιά του, συνοδευμένη από κάποια φυσική ραθυμία και νωθρότητα, με μια πλήρη αδιαφορία για τα βιοτικά, τον κρατούσε σε κατάσταση αθλιότητας. Άπλυτος, απεριποίητος, σχεδόν κουρελής, ενώ μπορούσε να ζει με αξιοπρέπεια, γιατί ήταν λιτότατος και ασκητικός, σκορπούσε τα λεφτά του και μόνο κάθε πρωτομηνιά είχε χρήματα στην τσέπη του. «Κατ' ἐκείνην τὴν ἡμέραν συνέβη νὰ εἶμαι πλούσιος…» έχει γράψει στο διήγημά του «Πατέρα στο σπίτι».

Ενδεικτικό της σχέσης του με τα χρήματα είναι το περιστατικό που αναφέρει ο Παύλος Νιρβάνας: όταν ο Παπαδιαμάντης ξεκίνησε τη συνεργασία του με την εφημερίδα Άστυ, ο διευθυντής του προσέφερε για μισθό 150 δραχμές. Η απάντηση του Παπαδιαμάντη ήταν: «Πολλές είναι εκατόν πενήντα. Με φτάνουνε εκατό».

Η βασανισμένη αυτή ζωή, η εντατική εργασία, το ξενύχτι και προπάντων το ποτό, που σιγά-σιγά τού έγινε πάθος, καθώς και το τσιγάρο και η καθημερινή υπερβολική κούραση, κατέστρεψαν την υγεία του και τον έφεραν πρόωρα στο θάνατο.

Παρόλο που γενικά στη ζωή του φαινόταν απλησίαστος, παρόλο που του άρεσε η μοναξιά και η απομόνωση και δεν έπιανε εύκολα φιλίες, στο περιοδικό Νέα Εστία (Χριστούγεννα 1940) διαβάζουμε για εκείνους που πλησίαζε και φανέρωνε τον πλούσιο εσωτερικό του κόσμο: «Γνώρισα τὸν Παπαδιαμάντη ἀπὸ κοντὰ μόνο τὸν τελευταῖο χρόνο ποὺ βρισκόταν στὴν Ἀθήνα. Κάποιος φίλος τὸν ἔφερε στὸ σπίτι μας […] κι' ἀπὸ τότε, ἴσως γιατὶ μᾶς βρῆκε ἁπλοὺς καὶ κάπως τῆς ἀρεσκείας του, ἐρχότανε πότε-πότε κατὰ τὶς ἐννιὰ τὸ βράδυ. […] Ἦταν σιωπηλός, ὅταν ὅμως θίγαμε κάτι ποὺ τὸν ἐνδιέφερε ἢ ποὺ τ' ἀγαποῦσε, μιλοῦσε συνεχῶς γιὰ κάμποση ὥρα, μὲ μιὰ φωνὴ σιγανή. […] Ὅταν ἦταν νὰ φύγει γιὰ τὴ Σκιάθο, ἦρθε μόνος του αὐτὴ τὴ φορά, γιὰ νὰ μᾶς ἀποχαιρετήσει. Ἡ φωνή του εἶχε ἕναν ἀλλιώτικο τόνο, ἦταν θερμὴ καὶ πολὺ συγκινημένη. Μᾶς κάλεσε νὰ πᾶμε στὸ νησί του, ὅπου θὰ μᾶς φιλοξενοῦσε στὸ σπιτάκι του.»

Ελάχιστοι ήταν οι φίλοι του, όπως ο συγγραφέας και ερευνητής Γιάννης Βλαχογιάννης, ο ποιητής Μιλτιάδης Μαλακάσης και ένας δυο άλλοι. Του άρεσε να ζει στον κλειστό εσωτερικό του κόσμο και να ζητά την πνευματική ανακούφιση ζωγραφίζοντας τις αναμνήσεις του στα ποιήματά του και στον ποιητικότατο πεζό του λόγο, στα διάφορα διηγήματά του, που τα περισσότερα ξαναζωντανεύουν τους παλιούς θρύλους του νησιού του.

Αυτός ο περίεργος και απόκοσμος τρόπος ζωής, με την παράλληλη προσήλωσή του στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τη λειτουργική της παράδοση, τον έκανε να μοιάζει με κοσμοκαλόγερο. Συνήθιζε να ψάλλει στον Ι. Ναό του Αγίου Ελισσαίου ως δεξιός ψάλτης, ενώ στον ίδιο ναό, έψαλλε ως αριστερός ψάλτης ο εξάδελφός του και συγγραφέας Αλέξανδρος Μωραϊτίδης και εφημέριος ήταν ο (στις μέρες μας ανακηρυγμένος άγιος) παπα-Νικόλας Πλανάς.

Τα τελευταία χρόνια

Η ζωή του Παπαδιαμάντη μέρα με τη μέρα γινόταν δυσκολότερη. Η φτώχεια, το ποτό και η ασυλλόγιστη απλοχεριά του έγιναν αιτία να φτάσει σε απελπιστική κατάσταση, ενώ παράλληλα χειροτέρευε και η υγεία του. Κάποιοι φίλοι του (μεταξύ των οποίων οι Μιλτιάδης Μαλακάσης, Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, Παύλος Νιρβάνας, Δημήτριος Κακλαμάνος, Αριστομένης Προβελέγγιος) διοργάνωσαν μια γιορτή στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» το 1908 για τα λογοτεχνικά εικοσιπεντάχρονά του και κατάφεραν να συγκεντρώσουν ένα χρηματικό ποσό, με σκοπό να τον βοηθήσουν να βγει από το οικονομικό αδιέξοδο. Πράγματι, ο Παπαδιαμάντης κατόρθωσε να πληρώσει τα χρέη του και να αγοράσει για πρώτη φορά καινούρια ρούχα κι ετοιμάστηκε να επιστρέψει στη Σκιάθο. Μάταια ο Νιρβάνας (γιατρός ο ίδιος) προσπάθησε να τον πείσει να εισαχθεί στο νοσοκομείο. Στα τέλη του Μαρτίου του 1908 έφυγε για το νησί του, με σκοπό να μην ξαναγυρίσει στην πόλη «της δουλοπαροικίας και των πλουτοκρατών», όπως ο ίδιος έγραψε.

Στο νησί του εξακολούθησε να κάνει τις μεταφράσεις που του έστελνε ο Γιάννης Βλαχογιάννης, για να έχει κάποιον πόρο ζωής, μα ύστερα από λίγο τα χέρια του πρήστηκαν και του ήταν δύσκολο να γράφει. Το ημερήσιο πρόγραμμά του περιλάμβανε πολύ πρωινό ξύπνημα, μια βόλτα στην ακρογιαλιά κι ύστερα εκκλησία. Μαζεύοντας τα ιστορικά του νησιού και τα παλιά χρονικά συνέθεσε τα τελευταία του διηγήματα πιο ώριμα και πιο ολοκληρωμένα.

Μνημείο για τον Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο.

Ο Παπαδιαμάντης απεβίωσε τον Ιανουάριο του 1911, ύστερα από επιδείνωση της υγείας του. Η κηδεία του τελέστηκε μέσα στο πένθος όλων των απλών ανθρώπων του νησιού.

Με την είδηση του θανάτου του, το πένθος έγινε πανελλήνιο. Έγιναν επίσημα μνημόσυνα στην Αθήνα, στην Πόλη, στην Αλεξάνδρεια και αλλού. Ορισμένοι ποιητές συνέθεσαν εγκωμιαστικά έργα (Μαλακάσης, Πορφύρας κ.ά.) και τα φιλολογικά περιοδικά της εποχής εξέδωσαν τιμητικά τεύχη, αφιερωμένα στη μνήμη του. Ο εκδοτικός οίκος Φέξη, λίγο αργότερα, άρχισε την έκδοση των έργων του, που έφτασαν τους έντεκα τόμους. Στα 1924, ο Ελευθερουδάκης εξέδωσε τα Άπαντά του με αρκετά ανέκδοτα διηγήματα. Το 1925 πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του στη Σκιάθο, ενώ στις εφημερίδες Ελεύθερον Βήμα και Πολιτεία δημοσιεύτηκαν τα τελευταία άγνωστα διηγήματά του. Το 1933 έγιναν ομιλίες μπροστά στην προτομή του για το έργο του, με την παρουσία και συμμετοχή τετρακοσίων Γάλλων διανοούμενων που επισκέφθηκαν τη Σκιάθο, καθώς και εκατόν πενήντα Ελλήνων λογοτεχνών και άλλων θαυμαστών του. Διηγήματα του Παπαδιαμάντη άρχισαν να εκδίδονται στα γαλλικά και πολλοί Γάλλοι ελληνιστές ασχολήθηκαν πλατύτερα με το έργο του. Το 1936 ο Γιώργος Κατσίμπαλης ετοίμασε την πρώτη βιβλιογραφία του, ενώ ξεκίνησε από τους Έλληνες λογοτέχνες η συστηματική κριτική του έργου του, άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική. Αν και η βιβλιογραφία γύρω από τη ζωή του είναι τεράστια, τόσο σε έκταση όσο και σε ποικιλία, σοβαρά κριτικά άρθρα, τα οποία να απορρέουν από μια αντικειμενική μελέτη του έργου του, δεν υπάρχουν ως το 1935.

«Τὴν χεῖρα σου τὴν ἀψαμένην τὴν κορυφὴν τοῦ Δεσπότου…». Ήταν το αγαπημένο εκκλησιαστικό τροπάριο του Παπαδιαμάντη και αυτό επέλεξε να εκτελέσει η βυζαντινή χορωδία στο φιλολογικό μνημόσυνο που έγινε στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 1961 για τη συμπλήρωση 50 χρόνων από το θάνατό του. Εκείνη τη βραδιά, στην αίθουσα του «Παρνασσού» μίλησαν ο λογοτέχνης Γεώργιος Βαλέτας και ο Φώτης Κόντογλου για τη θρησκευτικότητα του «Αγίου» των ελληνικών Γραμμάτων. Στη γενέτειρά του, τη Σκιάθο, οι εκδηλώσεις κράτησαν όλο το χρόνο, που είχε ονομαστεί «Έτος Παπαδιαμάντη». Σήμερα, η κάρα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη φυλάσσεται στον Ναό Γεννήσεως της Θεοτόκου Σκιάθου, ενώ ο τάφος του διατηρείται στο κοιμητήριο του νησιού.

Το έργο του

«	Ὅπου καὶ νὰ σᾶς βρίσκει τὸ κακό, ἀδελφοί, ὅπου καὶ νὰ θολώνει ὁ νοῦς σας μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμὸ καὶ μνημονεύετε Ἀλέξανδρο Παπαδιαμάντη.	»
—Ὀδυσσέας Ἐλύτης, Τὸ Ἄξιoν Ἐστί

Μέσα στα περισσότερα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, του συγγραφέα και υμνητή «του ρόδινου νησιού του», γίνεται συχνή αναφορά στο φυσικό περιβάλλον της Σκιάθου, στις ρεματιές, τις χαράδρες, τα υψώματα, με διαφορετική το καθένα βλάστηση. Επίσης αναφέρεται συχνά και η θαλασσινή της διαμόρφωση, με τα αμέτρητα λιμανάκια, τους κόρφους και τους κάβους, τους γκρεμούς, τις σπηλιές, τα νησάκια, τις αμμουδιές, τα ακρογιάλια. Αυτές οι αλησμόνητες παιδικές μνήμες κυριαρχούν στη σκέψη του Παπαδιαμάντη και τις κάνει διηγήματα, εμπλουτισμένα με τα θρησκευτικά βιώματά του και με τα βάσανα, τους καημούς και τις μικροχαρές της σκιαθίτικης φτωχολογιάς. Οι ήρωές του είναι ψαράδες, αγρότες, ιερωμένοι, μετανάστες, πολυφαμελίτες, εργένηδες, αναξιοπαθούσες χήρες, όμορφες ορφανές, αλλά και κακάσχημες μάγισσες και διάφορες αγύρτισσες.

Όταν δεν έκανε τέχνη τις παιδικές του αναμνήσεις, έπαιρνε τα θέματά του από τη ζωή των φτωχογειτονιών της Αθήνας. Το υπόστρωμα συνήθως είναι θρησκευτικό. Το εξωτερικό περιβάλλον περιγράφεται με αληθινή λατρεία προς τη φύση. Υπάρχει όμως και μια οξύτατη ψυχολογική περιγραφή, μια εύστοχη διείσδυση στα βάθη του ψυχικού κόσμου των ηρώων του, που έκανε τόση εντύπωση, τόσο στους μετέπειτα χρόνους όσο και στην εποχή του, που πολλοί τον παρομοίασαν με τον Ντοστογιέφσκι.

Ολόκληρη η ουσία της πεζογραφίας του περικλείεται μέσα σε μια φράση του ίδιου: «Τὸ ἐπ' ἐμοί, ἐνόσω ζῶ καὶ ἀναπνέω καὶ σωφρονῶ, δεν θὰ παύσω πάντοτε, ἰδίως δὲ κατὰ τάς πανεκλάμπρους ταύτας ἡμέρας, νὰ ὑμνῷ μετὰ λατρείας τὸν Χριστόν μου, να περιγράφω μετ' ἔρωτος τὴν φύσιν καὶ να ζωγραφῶ μετὰ στοργῆς τὰ γνήσια ἑλληνικὰ ἤθη.»

Στενότερα ηθογράφος στην αρχή, διεύρυνε με τον καιρό την ηθογραφία του και την τεχνική του, ώστε να θεωρείται ότι αυτός εγκαινίασε τη διηγηματογραφία στην Ελλάδα. Προσέδωσε στο έργο του τέτοια ποιότητα, που τον καθιέρωσε ως πρωταγωνιστή της ελληνικής πεζογραφίας. Οι εμπνεύσεις του, τροφοδοτούμενες από ένα απόθεμα μνήμης, διαποτίζονται από τον ποιητικό οίστρο και τη μαγεία του λόγου. Οι ήρωές του, απλοί, ταπεινοί, γραφικοί, βασανισμένοι, γίνονται οι πυρήνες των δραματικών συγκρούσεών τους με τη ζωή. Η καθαρεύουσα που χρησιμοποιεί σπάνια γίνεται δυσνόητη, γιατί διαπνέεται από τον κραδασμό και τη θέρμη του πλέον ευσυγκίνητου ανθρωπισμού. Ωστόσο, σιγά-σιγά απλοποιούσε τη γλώσσα, βάζοντας περισσότερα λαϊκά στοιχεία, και λίγο πριν το θάνατό του έγραψε και διηγήματα στη δημοτική. Τον διακρίνει ποιητικό ύφος, γόνιμη φαντασία και θρησκευτική κατάνυξη, η οποία τον συγκλόνιζε από την παιδική του ηλικία. Δεν περιορίζεται στην περιγραφική γοητεία, αλλά εισχωρεί στο δράμα της ανθρώπινης ψυχής. Στις εικόνες του, που έχουν την ίδια ζωγραφική γοητεία, είτε αναφέρονται στο Αιγαίο, είτε σε φτωχογειτονιά της Αθήνας, εμφυσά την πνοή της λυρικής του έξαρσης, ενσταλάζει το βυζαντινό μυστικισμό του και αποθέτει την τρυφερότητα της χριστιανικής του αγάπης.

Εκτός από τα διηγήματα και τις νουβέλες έγραψε και ποιήματα θρησκευτικής έμπνευσης, που εξυμνούν τη μητέρα του και την Παναγία. Κι όμως ο Παπαδιαμάντης, που ήταν υπερήφανος για το διηγηματικό του έργο, του οποίου γνώριζε την πραγματική αξία, δε θεώρησε ποτέ του ότι ήταν και ποιητής, αν και η ποιητική πνοή αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό και του πεζού του λόγου. Χωρίς να ενδιαφέρεται για ρίμες και στολίδια, πέτυχε μια λιτότητα ελεύθερου στίχου, που αρκετά χρόνια αργότερα έγινε, σχεδόν, μόνιμο μοτίβο της νεοελληνικής ποίησης. Αν η πεζογραφία του έχει τη δυνατότητα να αντικειμενοποιεί και τα προσωπικά του βιώματα, η ποίηση του αντίθετα δεν εκφράζει παρά την προσωπική του εξομολόγηση.

Η πρώτη του δειλή λογοτεχνική προσπάθεια πραγματώνεται με το μυθιστόρημα Η μετανάστις. Είναι ένα έργο του ξενιτεμένου Ελληνισμού. Επικρίνει τον εκμοντερνισμό των μεταναστών, που κατ' αυτόν ξέχασαν τις γνήσιες ελληνικές παραδόσεις και χάλασαν την ψυχή τους. Με ηρωίδα την Ελληνίδα Μαρίνα Βεργίνη (μετανάστρια κι η ίδια), που κρατεί αχάλαστη την Ελλάδα μέσα της, πιστή στις εθνικές αρετές, με την αφοσίωσή της στο μνηστήρα της και μετά την εγκατάλειψή της, πληγωμένη στη λεπτή ευαισθησία της και στην ευγένεια της ψυχής της, οδηγείται, με καρτερικότητα και άδολη αγάπη προς όλους, στον τάφο. Ο συγγραφέας ξετυλίγει τα χτυπήματα της μοίρας με τέτοια δύναμη, που υψώνει την ηρωίδα του στο επίπεδο μορφής της αρχαίας τραγωδίας και, μέσα από το δικό της τραγικό μεγαλείο, βρίσκει την ευκαιρία να ξεγυμνώσει και να καυτηριάσει τη διαφθορά του περίγυρου και την κακία της κοινωνίας.

Στο δεύτερο μυθιστόρημά του Οι έμποροι των εθνών, ξεπερνάει την πρώτη του προσπάθεια και παρουσιάζει ένα έργο το οποίο δεν στάθηκε μόνο σημαντική προσφορά στην εποχή του, αλλά και σήμερα μπορεί να σταθεί δίπλα στα καλύτερα ιστορικά και ρομαντικά ελληνικά μυθιστορήματα Μια πληθωρική φαντασία, σε συνδυασμό με ένα μεγάλο συγγραφικό ταλέντο, έδωσε ένα έργο πραγματικά γνήσιας καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ξαναζωντανεύει τη νησιώτικη Βενετοκρατία στην πρώτη της εξόρμηση για την κατάκτηση των Κυκλάδων και περιγράφει με δαντικές εικόνες την αγριότητα των Βενετών και των Γενοβέζων, που είχαν ως μόνο νόμο τους την αυθαιρεσία και την ωμή ιδιοτέλεια. Αυτοί είναι «οι έμποροι των εθνών», που η δίψα του χρήματος τούς μεταβάλει σε λύκους και απαίσιους φονιάδες των ήσυχων ανθρώπων των ελληνικών νησιών.

Το τρίτο μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη, Η Γυφτοπούλα, είναι ένα συγγραφικό τόλμημα και στη σύλληψη και στη σύνθεση και στη μορφή. Δημοσιευμένη σε συνέχειες, μήνες ολόκληρους στην Ακρόπολη του Γαβριηλίδη, είχε τόση επιτυχία στο αναγνωστικό κοινό και γενικά στους λογοτεχνικούς κύκλους, που δημιούργησε γύρω του τον θρύλο του μάγου και του υπεράνθρωπου, καθώς ο συγγραφέας κρυβόταν στην αφάνεια και στην ανωνυμία. Η Γυφτοπούλα είναι ένα μυθιστόρημα για την Άλωση, ένας θρήνος για την Πόλη, από έναν μεγαλοϊδεάτη και Βυζαντινό, τον περίφημο φιλόσοφο Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα. Για τον Παπαδιαμάντη ο Πλήθωνας είναι ένα σύμβολο, θετικό και αρνητικό. Τον θαυμάζει για την αρχαιολατρία του, τον αποδοκιμάζει για τη θρησκευτική του πλάνη και την άγονη προσπάθειά του να αναβιώσει τη θρησκεία της αρχαίας Ελλάδας. Το ανακάτωμα των Γύφτων στην ιστορία δίνει ένα ιδιαίτερο θέλγητρο στην πλοκή, με αναπάντεχες συμπτώσεις που κάνουν το μυθιστόρημα ένα απέραντο περιβόλι δολοπλοκιών, με ολοκληρωμένους ήρωες τον Πλήθωνα και την άτυχη κόρη του, με τον ακόμα πιο άτυχο ερωτά της με τον Γύφτο Μάχτο (στην αυγή της ευτυχίας τους σκοτώνονται και οι δυο κάτω από τα συντρίμμια των αγαλμάτων, που πέφτουν ξαφνικά από σεισμό την παραμονή της Άλωσης της Πόλης).

Με τη νουβέλα Χρήστος Μηλιόνης ο Παπαδιαμάντης ξαναζωντανεύει τα ηρωικά χρόνια της Κλεφτουριάς, της εθνικής αντίστασης. Εκεί, κατά τον συγγραφέα, η λαϊκή ψυχή, παρατημένη από την ηγεσία της, πήρε στα χέρια της την τύχη του Έθνους. Είναι ένα προανάκρουσμα της παρουσίασης της νεοελληνικής ζωής, που ετοιμαζόταν να συνθέσει με τα διηγήματά του. Ο Παπαδιαμάντης πιστεύει πως η Επανάσταση δεν δικαιώθηκε. Ο λαός, που πολέμησε για να βρει την ελευθερία του, «απλώς και μόνον μετήλλαξεν τυράννους». Κατά τον συγγραφέα, οι τύραννοι αυτοί είναι ξενόδουλοι, λογιότατοι γραμματοσοφιστές, που με τις νόθες εκλογές κάθονταν στην πλάτη του φτωχού λαού, που τον περιφρονούσαν κιόλας. Την άθλια αυτή μετεπαναστατική κοινωνία θέλησε να στηλιτεύσει με το έργο του αυτό. Ο Χρήστος Μηλιόνης είναι ένα ιστορικό λογοτέχνημα, που και μόνο αυτό να είχε γράψει ο Παπαδιαμάντης θα ήταν αρκετό για να χαρακτηριστεί μεγάλος συγγραφέας. Ο πυρήνας του έργου προέρχεται από το γνωστό δημοτικό τραγούδι για τον ηρωικό θάνατο του Χρήστου Μηλιόνη. Το έργο αυτό δίνει την εικόνα μιας Κλεφτουριάς με αγνό ηρωισμό και ασίγαστη πίστη στην ελευθερία.

Η φόνισσα είναι η δεύτερη νουβέλα του Παπαδιαμάντη και θεωρείται, από τους περισσότερους, το αριστούργημά του. Ανήκει στα έργα της προχωρημένης ωριμότητάς του, της ρεαλιστικής περιόδου, και κλείνει μέσα του τα πιο γόνιμα στοιχεία της τέχνης του. Σύλληψη, σύνθεση, μορφή, περιεχόμενο και μύθος σχηματίζουν ένα σημαντικό έργο τέχνης. Είναι βγαλμένο από τα βάθη της ψυχής του συγγραφέα, από την τραγωδία του σπιτιού του, από τη μιζέρια του νησιού του, από τη μεγάλη δυστυχία των φτωχών ανθρώπων του λαού. Η σύνθεση του έργου είναι αριστοτεχνική και η ενότητα αδιάσπαστη. Η αφήγηση είναι γοργή, ρωμαλέα, συγκλονιστική, και παίρνει συμβολικό χαρακτήρα. Η τεχνική του Παπαδιαμάντη φτάνει στο αποκορύφωμά της, όταν το έγκλημα αναδύεται βουβό μέσα από τις τύψεις της φόνισσας, που η ίδια το καταδικάζει, ενώ, παράλληλα, την εξανθρωπίζει το, στο βάθος του, ανθρωπιστικό ιδανικό της.

Ο Παπαδιαμάντης φωτογραφημένος από τον Παύλο Νιρβάνα στη Δεξαμενή της Αθήνας το 1906.

Τα Ρόδινα ακρογιάλια, με υπότιτλο Κοινωνικόν μυθιστόρημα, είναι έργο που δείχνει την παρακμή και τα γηρατειά του συγγραφέα. Είναι ένα αφήγημα συμποσιακού τύπου, όπου οι συγκεντρωμένοι φιλοσοφούν ή διηγούνται ιστορίες. Δημοσιεύτηκε το 1907-1908 στο περιοδικό "Νέα Ζωή" σε συνέχειες, κάτι που αποτελούσε συνήθη τακτική την εποχή εκείνη. Ο Παπαδιαμάντης φαίνεται ότι το έγραψε κατά παραγγελία. Ο αρχικός τίτλος του έργου ήταν "Έρημα Ακρογιάλια" αλλά το άλλαξε ο εκδότης για λόγους εμπορικότητας. Το έργο είναι γραμμένο στην καθαρεύουσα και είναι "κοινωνικό μυθιστόρημα", με αφήγηση ρεαλιστική και ήρωες παρμένους από την καθημερινή ζωή της ιδιαίτερης πατρίδας του συγγραφέα, την Σκιάθο. Κύρια θέματα που εντοπίζονται το έργο είναι η ναυτική ζωή, η μετανάστευση, ο έρωτας, η προδοσία και η περιθωριοποίηση των προσώπων, αφού οι περισσότεροι ήρωες έχουν αποτραβηχτεί από την κοινωνική ζωή. Οι δύο ήρωες του έργου, ο ναυτικός Διαμαντής ο Αγάλλος και ο βοσκός Πατσοστάθης, διηγούνται την ιστορία τους στον τρίτο ήρωα, τον αφηγητή, στον οποίο υποκρύπτεται ο Παπαδιαμάντης. Ο Αγάλλος, αλαφροΐσκιωτος από γενιά, έλειψε χρόνια στα βόρεια της Γαλλίας κι έχει γυρίσει τώρα, γεροντοπαλίκαρο, στο νησί του, ενώ ο Πατσοστάθης, αγροίκος βοσκός ή άπραγο αγρίμι, μένει για έντεκα χρόνια αρραβωνιασμένος επειδή του έχουν κάνει μάγια, αλλά και με μάγια παντρεύεται. Η νουβέλα μάς δίνει ανάγλυφη την εικόνα της ζωής στην ελληνική επαρχία του 19ου αιώνα και των ηθών στην ελληνική ύπαιθρο της εποχής όσον αφορά τον γάμο και τις προσωπικές σχέσεις γενικότερα, αναδεικνύοντας — με τον μοναδικό τρόπο και την υψηλή ψυχογραφική δεινότητα του Παπαδιαμάντη — τα ανθρώπινα πάθη και τις ανθρώπινες αδυναμίες. Τις πολύ αξιόλογες περιγραφές του έργου αυτού θαύμαζε ιδιαίτερα ο Κωνσταντίνος Καβάφης.

Ο Παπαδιαμάντης δεν ευτύχησε να δει τυπωμένο σε βιβλίο κανένα έργο του. Μετά το θάνατό του, τυπώθηκαν από τις εκδόσεις Φέξη (1912-1913) έντεκα τόμοι με όσα διηγήματα βρέθηκαν τότε. Πέντε τόμους εξέδωσε ο Οίκος Ελευθερουδάκη το 1925-1930 και έναν τόμο (Θαλασσινά διηγήματα) ο Αθ. Καραβίας το 1945. Το 1955, τα Άπαντά του εκδόθηκαν από τον Εκδ. Οίκο Δ. Δημητράκου, με βιογραφικά στοιχεία, κριτικά σχόλια και προλόγους σε γενική επιμέλεια Γ. Βαλέτα. Το 1963, τα Άπαντα του Παπαδιαμάντη εκδόθηκαν σε τρεις τόμους από την Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, με προλόγους και επιμέλεια Μιχ. Περάνθη. Ιππικό Ο Παπαδιαμάντης, πέρα από τα τρία μυθιστορήματα και τα τρία εκτεταμένα διηγήματα (νουβέλες), έγραψε 180 διηγήματα και 40 μελέτες και άρθρα ένα από τα πρώτα ("Το Πάσχα") δημοσιεύτηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα Εφημερίς, στις 6 Μαΐου 1888, την Κυριακή του Πάσχα.. Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη ανήκουν στην τρίτη περίοδο της εξέλιξής του, τη λεγόμενη νατουραλιστική περίοδο, που αρχίζει με το πρώτο του διήγημα το 1887 και φτάνει ως το 1892. Τα διηγήματα του είναι περιγραφικά, φυσιολατρικά, με έντονο χρωματισμό στα εκφραστικά μέσα, με ειδυλλιακή ατμόσφαιρα, υποταγμένα σε κανόνες και σχέδιο. Αυτά είναι: Το χριστόψωμο, Η χήρα παπαδιά, Η τελευταία βαπτιστική, Η υπηρέτρα, Ο σημαδιακός, Η σταχομαζώχτρα, Εξοχική Λαμπρή, Η χτυπημένη, Ο Πανταρώτας, Η παιδική πασχαλιά, Η μαυρομαντηλού, Το Πάσχα ρωμέϊκο, το Θέρος-έρος, Ο φτωχός άγιος, Η νοσταλγός, Μια ψυχή, Ο Αμερικάνος, Στο Χριστό στο Κάστρο, Στην Αγ' Αναστασά και το Όλόγυρα στη λίμνη. Σε αυτά μπορεί να καταταχθεί και το Έρως-ήρως. Με το αριστούργημά του Ολόγυρα στη λίμνη, ο συγγραφέας αγγίζει όλες τις μορφές της ηθογραφίας, δημιουργώντας δική του τεχνική, και ξαφνιάζει με την πρωτοτυπία του. Εκτός από το διήγημά του Ολόγυρα στη λίμνη, κορυφαία δημιουργία του μπορεί να θεωρηθεί και Η νοσταλγός.

Με το Ολόγυρα στη λίμνη, ο Παπαδιαμάντης εγκαινιάζει την ποιητική πεζογραφία. Με έντονη πλαστική δύναμη, δίνει διάφανες περιγραφές και δροσερές εικόνες, καθαρές και έντονες, που κάνουν το διήγημα έναν πολυσύνθετο πίνακα της νησιώτικης ζωής, γεμάτο από ποικιλία μορφών.

Από το 1892 ως το 1897, περίοδο όπου η Ελλάδα είδε τη χρεωκοπία, την πτώση του Χαρίλαου Τρικούπη και τον αποτυχημένο ελληνοτουρκικό πόλεμο του '97, ο Παπαδιαμάντης, αληθινός πατριώτης και ζωντανός άνθρωπος, στηλιτεύει την κοινωνική διαφθορά και την πολιτική κατάσταση της χώρας. Τα διηγήματα του είναι κοινωνικής, σατιρικής, απόχρωσης. Με τη σάτιρά του προσπαθεί να ξυπνήσει την κοινωνία και να την οδηγήσει στην εθνική ανόρθωση. Αρχίζει με το διήγημα Οι Χαλασοχώρηδες και συνεχίζει με τα Τα δύο τέρατα, Ο καλόγερος, Τυφλοσύρτης, Ναυαγίων ναυάγια, Βαρδιάνος στα Σπόρκα κ.ά. Με τους Ελαφροΐσκιωτους, μεταφέρει τη σάτιρά του στη Σκιάθο και χτυπάει τις λαϊκές δεισιδαιμονίες, τη μαγεία κλπ. Οι Παραπονεμένες και μερικά άλλα διηγήματα, όπως το Πατέρα στο σπίτι, ανήκουν στα αθηναϊκά διηγήματα. Ψυχολογικό είναι το διήγημα Φιλόστοργοι, και κοινωνικό το διήγημα Χωρίς στεφάνι. Άλλα διηγήματα αυτής της εποχής είναι τα Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη, Ο Γαγάτος καί τ' άλογο, Απόλαυσις στη γειτονιά, Για τα ονόματα κ.ά.

Από το 1897 αρχίζει η τρίτη περίοδος του διηγήματος του Παπαδιαμάντη, που την ονόμασαν περίοδο λυρισμού και πάθους. Ο εξωτερικός κόσμος υποχωρεί τώρα για να γίνει σκηνικό περίγραμμα, που μέσα του θα φωτιστούν οι μορφές του εσωτερικού κόσμου. Ο ζωγράφος γίνεται ποιητής, ο ηθογράφος λυρικός, ο σατιριστής δραματικός, ο νοσταλγός ψυχογράφος και πλάστης ανθρώπινων χαρακτήρων. Τα διηγήματα του ξεπέρασαν την εποχή του και έγιναν διαχρονικά για την ελληνική λογοτεχνία. Ξεδίπλωσε το ταλέντο του, εκδηλώνοντας μορφοπλαστικές ικανότητες μεγάλης δύναμης. Στην κορύφωση αυτής της περιόδου ανήκουν τα διηγήματα: Μερακλίδικα, Ο ξεπεσμένος δερβίσης, Ο γείτονας με το λαγούτο, Ο καλούμπας, Για την περηφάνια, Η στρίγγλα μάννα, Ο έρωτας στα χιόνια, Άγια και πεθαμένα, Τρελλή βραδιά, Τ' αγνάντεμα. Επίσης τα παιδικά: Δαιμόνια στο ρέμα, Υπό την βασιλικήν δρυν, Τα κρούσματα, Της Κοκκώνας το σπίτι, Το πνίξιμο του παιδιού, Γουτού-γουπατού, Ο Χριστός Ανέστη του Γιάννη, Ω! τα βασανάκια κ.ά.

Ύστερα ακολουθούν σημαντικά διηγήματα με τον ίδιο λυρισμό και πάθος: Το όνειρο στο κύμα, Οι μάγισσες, Η φαρμακολύτρια, Αμαρτίας φάντασμα. Επίσης, θα μπορούσαν να μπουν και Τα ρόδινα ακρογιάλια. Στην τέταρτη, και τελευταία, την ρεαλιστική-κοινωνική περίοδο, που οι κριτικοί χαρακτηρίζουν ως την εποχή των μεγάλων δημιουργιών του Παπαδιαμάντη, ανήκουν τα διηγήματα: Η τύχη απ' την Αμέρικα, έργο πνοής και ωμού ρεαλισμού, Κοκκώνα θάλασσα, Μάννα και κόρη, Η αποσώστρα, Η ξομπλιάστρα, Η συντέκνισσα, Τα δυο κούτσουρα, Θάνατος κόρης, Έρμη στα ξένα, Αλιβάνιστος, Τ' αγγέλιασμα, Η ασπροφουστανούσα, Η πεποικιλμένη, Το χατζόπουλο, Οι Κανταραίοι και Η Φόνισσα.

Η γλώσσα του

Κριτική

«	Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι ὁ πιὸ σημαντικὸς πεζογράφος τῆς νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας, ἂν ὄχι ὁ πιὸ μεγάλος, γιατί ἔχομε τὸν Παπαδιαμάντη.	»
—Γιῶργος Σεφέρης, «Ἕνας Ἕλληνας - ὁ Μακρυγιάννης»

Μερικοί φίλοι του δημοσιογράφοι, όπως ο Βλάσης Γαβριηλίδης, ο Ιωάννης Καμπούρογλου, ο Δημήτριος Κορομηλάς, ο Ιωάννης Ζερβός, ο Δημήτρης Χατζόπουλος (Μποέμ) είναι οι πρώτοι που μίλησαν, χωρίς επιφυλάξεις, εγκωμιαστικά για το έργο του. Όλοι όμως οι άλλοι και κυρίως οι κριτικοί λογοτέχνες, όπως ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο Άγγελος Βλάχος, ο Μιχαήλ Μητσάκης, ο Ιωάννης Δαμβέργης, ο Ιωάννης Κονδυλάκης, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος δεν ανέφεραν ούτε λέξη για το έργο του, ειδικά όταν ζούσε. Έτσι, τον διεκδικούσαν οι δημοτικιστές, γιατί το έργο του ανήκει στην πρωτοπορία του καιρού του, αλλά δεν τον συμπαθούσαν για τη γλώσσα του. Το ίδιο και οι καθαρευουσιάνοι, γιατί είναι μεν γλωσσικά συντηρητικός, όμως λογοτεχνικά βρίσκεται έξω από το κλίμα τους. Κριτική, όσο ζούσε, εκτός από του Παλαμά στα 1899, και του Νιρβάνα στα 1906, δε γράφτηκε καμιά (με εξαίρεση τη Νέα Ζωή της Αλεξάνδρειας) και στα είκοσιπεντάχρονά του στον Παρνασσό, το 1908, μόνο ο Νιρβάνας μίλησε. Μάταια, ο Γαβριηλίδης έγραφε: «Δεν είναι απλούς διηγηματογράφος, είναι πνευματικός και ηθικός εργάτης, αγωνιστής της προόδου, της ενημερώσεως, της δικαιοσύνης». Οι επιφυλάξεις εξακολουθούσαν. Ο πάντοτε παρατηρητικός Ξενόπουλος δίσταζε να διακηρύξει την αξία του Παπαδιαμάντη. Μόνο ο Παλαμάς, ο επισημότερος κριτικός της μεταψυχαρικής περιόδου, συνόψισε τα χαρακτηριστικά της διηγηματογραφικής φυσιογνωμίας του, που «δίνει την άυλη χαρά της τέχνης». Όπως γράφει, «ένα περιβόλι είναι ο κόσμος πού μας παρουσιάζει στις ιστορίες του... Παντού τα συγκεκριμένα και τα χειροπιαστά, ζωγραφιές των πραγμάτων, όχι άρθρα... Πρόσωπα, όχι δόγματα. Εικόνες, όχι φράσεις. Κουβέντες, όχι κηρύγματα, διηγήματα, όχι αγορεύσεις». Το ίδιο κάνει κι ο Νιρβάνας στα 1906: «Εκείνος πού θα δώσει μίαν ημέραν μακρινήν... την εικόνα του Παπαδιαμάντη, του πρώτου και μοναδικού της εποχής μας, δεν πρέπει να χωρίσει ποτέ τον συγγραφέα από τον άνθρωπον... Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι γραμματάνθρωπος, είναι ποιητής».

Αμέσως όμως μετά τον θάνατό του όλοι, ομόφωνα σχεδόν, τον εγκωμίασαν αυθόρμητα. Ο Γρ. Ξενόπουλος τον τίμησε με μια από τις καλύτερες κριτικές μελέτες του. Όπως έγραψε, «ο Παπαδιαμάντης δεν εψεύστηκε ποτέ, δεν εμιμήθη ποτέ, δεν έπροσποιήθη ποτέ, δεν εκιβδηλοποίησε ποτέ. Έκοψε μόνον ολόχρυσα νομίσματα από το μεταλλείον της ψυχής του, της αγνής και αδιαφθόρου… Η ψυχή του είναι καθαυτό η ρωμέικη λαϊκή ψυχή», ενώ θεωρεί αριστούργημα του Παπαδιαμάντη την Φόνισσα και την χαρακτηρίζει «τραγωδίαν μεγαλοπρεπεστάτην». Ο Κώστας Αθάνατος κήρυξε ότι: «μετά τον Σολωμόν μόνον ο Παπαδιαμάντης υπάρχει σοβαρός εις τα νεοελληνικά γράμματα». Ο Φώτος Πολίτης με ένα αξιοπρόσεκτο άρθρο του, ανάμεσα στα άλλα έγραψε: «Ελλην γνήσιος καί συγγραφεύς ισχυρός εχάρισε σελίδας εξόχου αγνότητος και ηθικής ρώμης». Αργότερα τον συνέδεσε με τον Διονύσιο Σολωμό: «Μόνο ο Παπαδιαμάντης κι ο Σολωμός μας έδωσαν έργα με συνολική σύλληψη ζωής, λυτρωμένα από το τυχαίο και το επεισοδιακό.» Παράλληλα με τον Πολίτη, ο Κωστής Μπαστιάς στα 1928, αγωνιζόταν να κάνει τους νέους να συνειδητοποιήσουν το βαθύτερο νόημα της δημιουργικής απαγγελίας του Παπαδιαμάντη. Στα 1933, ο Φάνης Μιχαλόπουλος σε μια διεξοδική μελέτη του, εκτός των άλλων, τόνισε την παιδικότητα στη μορφή του Παπαδιαμάντη και εξέτασε το κοινωνικό περιεχόμενο της τέχνης του, υπό το πρίσμα των νέων ιδεών και με κοινωνιολογικά κριτήρια. Ο Άγγελος Τερζάκης, ο Τέλλος Άγρας και πολλοί άλλοι, νέοι τότε, είχαν τις επιφυλάξεις τους, ακόμα κι όταν στα 1933 ο Γρηγόρης Ξενόπουλος, με ένα οξύτατο και αποστομωτικό άρθρο του, βάζει τα πράγματα στη θέση τους:

«Είναι να γελά κανείς», γράφει, «με μερικούς κριτικούς, που τα ελαττώματα (στη σύνθεση, στο ύφος, στη γλώσσα) αυτά, μαζί με την έλλειψη τάχα "κοινωνικού περιεχομένου", τα θεωρούν τόσο σπουδαία, ώστε ν' αρνιούνται κάθε σχεδόν αξία στον Παπαδιαμάντη… Έτσι περιφρονητικά τον ονομάζουν ηθογράφο, ενώ είναι ένας μεγάλος ψυχογράφος και δημιουργός. Βρίσκουν στενό τον ορίζοντά του, ενώ το έργο του, αυτό το σκιαθίτικο, είναι κόσμος ολόκληρος, και φωνάζουν πως δεν υπάρχουν "ιδέες", εκεί που δεν έπρεπε να βλέπουν παρά την ιδέα της τέχνης, την αλήθεια και την ομορφιά.»

Και τελειώνει το άρθρο του ο Ξενόπουλος με τη διαπίστωση πως ο Παπαδιαμάντης είναι «δημιουργός συγγραφέας, αξεπέραστος ακόμα από τους κατοπινούς του». Στα 1937, ο Γιώργος Κοτζιούλας με μια μελέτη του προσπαθεί να αποδείξει πως η περιφρονημένη νεοελληνική ηθογραφία είναι «ο ώριμος καρπός της εθνικής λογοτεχνίας μας» και ειδικότερα ο Παπαδιαμάντης είναι «ο μόνος μας μεγάλος συγγραφέας, που βγήκε από το λαό κι αφιερώθηκε σ' αυτόν». Τελευταίος στην περίοδο αυτή είναι ο χαρακτηρισμός του Μιλτιάδη Μαλακάση, που θεωρεί τον Παπαδιαμάντη ποιητή του σκιόφωτος, αυτόματο δημιουργό ανθρώπων και λυρικών καταστάσεων.

«Πνεύμα Θεού φυσούσε και γεννούσε και ανάσταινε. Ανάσταινε πράγματα καί πρόσωπα… Είναι περισσότερο εκκλησιαστικός, παρά θρήσκος. Σοφός, αλλά γυμνωμένος από κάθε αγκάθι σοφίας. Είναι μέγας στην αληθινή σημασία της λέξεως. Είναι κλασικός. Όμοιος σε πολλά με τον Ντοστογιέφσκι, στερείται την εφευρετικότητα του μεγάλου Ρώσου και σώζεται από το καθετί που θα έκανε το έργο του ν' αρρωσταίνει ψυχές... Ποιητές και πεζογράφοι ελάχιστοι στο ανάστημά του».

Θαυμαστής του Παπαδιαμάντη στάθηκε και ο Ζαν Μορεάς, που χαρακτήρισε το Μοιρολόγι της φώκιας αριστούργημα της παγκόσμιας φιλολογίας και υποσχέθηκε πώς θα το μεταφράσει κιόλας.

Θεμελιακός, όμως, σταθμός όλης της κριτικογραφίας στάθηκε η σημαντική φιλολογική μελέτη του Γιώργου Βαλέτα, για τη ζωή, το έργο και την εποχή του Παπαδιαμάντη, η οποία είδε το φως τον Μάιο του 1940 και βραβεύτηκε με το Α΄ Βραβείο από την Ακαδημία Αθηνών. Η μελέτη αυτή πραγματικά αποτελεί ένα ορόσημο (αναθεωρημένη το 1955 από τον ίδιο τον κριτικό) στην κριτική θεώρηση του συγγραφέα. Ύστερα ήρθε ο πόλεμος και η Κατοχή. Κι όμως, τα Χριστούγεννα του 1941 βγήκε ένα πολυσέλιδο αφιέρωμα της Νέας Εστίας, με επιμέλεια του Γ. Βαλέτα, μέσα στο οποίο δόθηκαν τα σημαντικότερα στοιχεία για μια οριστική ιστορικοκριτική τοποθέτηση του Παπαδιαμάντη. Στο τεύχος αυτό συνεργάστηκαν σημαντικοί άνθρωποι των ελληνικών γραμμάτων όπως οι Άγγελος Σικελιανός, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Νίκος Βέης, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός, οι Δημήτριος Μπαλάνος, Άγγελος Τερζάκης, Γιάννης Χατζίνης, Δημήτριος Λουκάτος, Κωνσταντίνος Ρωμαίος, Νικόλαος Ποριώτης, Ηλίας Βενέζης, Τάκης Παπατσώνης, Μ. Καραγάτσης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Κωνσταντίνος Φαλτάιτς, Δημήτριος Ευαγγελίδης, Μιχαήλ Αργυρόπουλος, Γιώργος Κασιμάτης, Μυρτιώτισσα κ.ά. Επίσης καταχωρήθηκαν όλα τα ποιήματα των ποιητών που αφιερώθηκαν κατά καιρούς στον Παπαδιαμάντη. Στο τέλος δημοσιεύτηκε μια διεξοδική μελέτη του Πέτρου Χάρη που εξαίρει στον Παπαδιαμάντη τρεις αξίες: «Ό πεζογράφος που έμεινε όσο έπρεπε στην ηθογραφία, και προχώρησε όταν έπρεπε στην ψυχογραφία. Ο θαλασσογράφος. Ο ιδρυτής νέου λογοτεχνικού είδους, στα ελληνικά γράμματα, της εορταστικής διηγηματογραφίας». Και τονίζει: «αυτός έδειξε στον πεζό μας λόγο το δρόμο της αληθινής δημιουργίας, που είναι η πορεία του αληθινού ανθρώπου».

Το ίδιο περιοδικό (Νέα Εστία), το Μάρτιο του 1951, αφιέρωσε κι άλλο τεύχος του στον Παπαδιαμάντη για τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του. Και άλλα φιλολογικά περιοδικά του έκαναν αφιερώματα και νεότερες έρευνες έφεραν νέα στοιχεία, βιογραφικά και έργογραφικά, στο φως. Βαθυστόχαστη είναι η μελέτη του Μ. Μ. Παπαϊωάννου στα 1948, με τον τίτλο «Η θρησκευτικότητα του Παπαδιαμάντη». Ο Παπαϊωάννου τοποθετεί ιστορικά την προσωπικότητα του Παπαδιαμάντη και συλλαμβάνει τη μορφή του συγγραφέα στις κεντρικές της γραμμές: «Η ψυχολογία της παρακμής και η απαισιοδοξία δεν άφηναν τον Παπαδιαμάντη να χαρεί το δράμα ενός καινούριου κόσμου. Δεν ήταν δυναμικός τύπος, ηρωικός, όπως ο Παλαμάς, ο Καρκαβίτσας. Κείνοι είχαν τ' όνειρο, ο Παπαδιαμάντης τη νοσταλγία. Οι δυο τους κοιτούσαν μπροστά, ο Παπαδιαμάντης πίσω.» Η εργασία του Παπαϊωάννου άνοιξε τον δρόμο για το ξεκαθάρισμα και την τελική αποκατάσταση του Παπαδιαμάντη.

Αξιολογότατο βιβλίο για τον Παπαδιαμάντη έγραψε ο Μιχαήλ Περάνθης, με τον τίτλο Ο Κοσμοκαλόγερος, το οποίο ζωντανεύει τη ζωή του συγγραφέα με τη μορφή σαγηνευτικού μυθιστορήματος. Είναι ένα βιβλίο που με σεβασμό στα ιστορικά δεδομένα, είναι γραμμένο με θελκτικό ύφος, ποιητικό άρωμα, δημιουργική πνοή και σωστή κατανόηση του έργου του Παπαδιαμάντη.

Μετά την έκδοση των Απάντων του, η κριτική έχοντας στη διάθεσή της όλο το έργο του συγγραφέα, προσπαθεί να ερμηνεύσει το έργο του από όλες τις πλευρές. Έτσι οι εργασίες συνεχίζονται και αυτό αποτελεί το μεγαλύτερο τεκμήριο για την εθνική σημασία του έργου του Παπαδιαμάντη. Μέσα στο έργο του ο Παπαδιαμάντης μιλάει για την αρετή και την κακία, για τον αγώνα της εξύψωσης του ελληνικού έθνους, για τον Χριστιανισμό, που γι' αυτόν δεν είναι μόνο τυφλή πίστη, είναι σύστημα ζωής και αλήθειας. Επίσης μιλάει για την πολιτική κατάντια του καιρού του και προτείνει μέτρα για την ηθική ανάπλαση, μέτρα για την παιδεία, το χτύπημα του λογιοτατισμού και την αληθινή ανόρθωση της παιδείας, με το ζωντανό πνεύμα της λαϊκής παράδοσης. Χτύπησε τους γραμματοσοφιστές, τους τοκογλύφους και τους δημαγωγούς. Παρουσιάζεται πατριώτης με τα μάτια της ψυχής του γυρισμένα σε ένδοξες εποχές και κλαίει την παρακμή του ιδανικού της Μεγάλης Ιδέας στις ψυχές των συγχρόνων του. Επίσης μιλάει με πόνο για τη λαϊκή ζωή και για το σεβασμό του προς τους ταπεινούς και καταφρονεμένους. Έδειξε σε όλους τους τόνους την ελληνικότητά του με τις βαθύτερες μελέτες του για την αρχαιότητα, την αλεξανδρινή εποχή, τη βυζαντινή εποχή, την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, όπως και τη νεότερη. Με την ιδιότυπη γλώσσα του, που με τη συνεχή της εξέλιξη έφτασε στον ατόφιο δημοτικό λόγο, παρ' όλη την αντίθεσή του στον ακραίο ψυχαρισμό, παρουσίασε μια θρησκευτικότητα βασισμένη στις αρχές των πρώτων χριστιανών. Υποστήριξε από τη μια πλευρά την πνευματική αναγέννηση, ενώ από την άλλη, στενά δεμένος με την παράδοση, προσπάθησε να την ανασύρει στη ζωή. Μακριά από τους λογίους, τους δημοσιογράφους και την κοινωνία της εποχής του, ζήτησε στα γραφικά ξωκκλησάκια, στους απλούς κι αδιάφθορους ανθρώπους του λαού, στη φύση, στη μοναξιά και τη σιωπή, στην ψυχική και πνευματική απομόνωση, να απαλύνει την απαισιοδοξία του για τη ζωή, για το «μάταιον, το συνθηματικόν και αγοραίον πάσης ανθρώπινης αξίας».

Δεν έλειψαν βεβαίως και οι επικρίσεις από μεταγενέστερους κριτικούς όπως ο Κ.Θ. Δημαράς, ο Μάρκος Αυγέρης, κ.ά.

Εργογραφία (αλφαβητικά)

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης δημοσίευσε το πρώτο του διήγημα, «Το Χριστόψωμο», το 1887. Μέχρι τον θάνατό του δημοσίευσε 135 διηγήματα. Μετά τον θάνατό του δημοσιεύθηκαν 32 ακόμη διηγήματα, μερικά από αυτά ατελείωτα. Συνολικά το έργο του εκτείνεται σε 3 μυθιστορήματα, 4 νουβέλες, 167 διηγήματα, 16 ποιήματα (εκτός εκείνων που υπάρχουν στο πεζογραφικό του έργο), 4 υμνογραφήματα και 67 περίπου άρθρα και λοιπά κείμενα. Από τις νουβέλες και τα διηγήματα 119 χαρακτηρίζονται σκιαθίτικα, 49 αθηναϊκά και 3 είναι απροσδιόριστης εντοπιότητας. Από το 1882 άρχισε να εργάζεται ως μεταφραστής από τα γαλλικά και τα αγγλικά, γλώσσες που έμαθε μόνος του. Το μεταφραστικό του έργο, που το άσκησε μέχρι τον θάνατό του, είναι πλουσιότατο.

Μυθιστορήματα

• Η Γυφτοπούλα (1884)
• Η Μετανάστις (1879)
• Οι Έμποροι των Εθνών (1883)

Νουβέλες

• Βαρδιάνος στα σπόρκα (1893)
• Η Φόνισσα (1903)
• Τα ρόδινα ακρογιάλια (1908)
• Χρήστος Μηλιόνης (1885)

Διηγήματα

• Αγάπη στον κρεμνό
• Άγια και πεθαμένα (1896)
• Άλλος τύπος (1903)
• Αμαρτίας φάντασμα (1900)
• Άνθος του γιαλού (1906)
• Αποκριάτικη νυχτιά (1892)
• Απόλαυσις στη γειτονιά (1900)
• Άσπρη σαν το χιόνι (1907)
• Άψαλτος (1906)
• Για τα ονόματα (1902)
• Για την περηφάνια (1899)
• Γουτού γουπατού (1899)
• Γυνή πλέουσα (1905)
• Εξοχική Λαμπρή (1890)
• Εξοχικόν κρούσμα (1906)
• Έρημο μνήμα (1910)
• Έρμη στα ξένα (1906)
• Έρως – Ήρως (1897)
• Η Άκληρη (1905)
• Η Αποσώστρα (1905)
• Η Βλαχοπούλα (1892)
• Η Γλυκοφιλούσα (1894)
• Η Γραία κ' η θύελλα (1906)
• Η Δασκαλομάννα (1894)
• Η Επίσκεψις του αγίου Δεσπότη (1906)
• Η Θητεία της πενθεράς (1902)
• Η Θεοδικία της δασκάλας (1906)
• Η Ξομπλιαστήρα (1906)
• Η Κάλτσα της Νώενας (1907)
• Η Μακρακιστίνα (1906)
• Η Μαούτα (1905)
• Η Μαυρομαντηλού (1891)
• Η νοσταλγός (1894)
• Η Ντελησυφέρω (1904)
• Η Πεποικιλμένη (1909)
• Η Πιτρόπισσα (1909)
• Η Σταχομαζώχτρα (1889)
• Η Στοιχειωμένη καμάρα (1904)
• Η Συντέκνισσα (1903)
• Η Τελευταία βαπτιστική (1888)
• Η Τύχη απ' την Αμέρικα (1901)
• Η Φαρμακολύτρια (1900)
• Η Φωνή του Δράκου (1904)
• Η Χήρα παπαδιά (1888)
• Η Χήρα του Νεομάρτυρος (1905)
• Η Χολεριασμένη (1901)
• Η Χτυπημένη (1890)
• Θάνατος κόρης (1907)
• Θέρος – Έρος (1891)
• Κοινωνική αρμονία (1906)
• Κοκκώνα θάλασσα (1900)
• Λαμπριάτικος ψάλτης (1893)
• Με τον πεζόβολο (1907)
• Μια ψυχή (1891)
• Μικρά ψυχολογία (1903)
• Ναυαγίων ναυάγια (1893)
• Νεκρός ταξιδιώτης (1910)
• Ο Αβασκαμός του Αγά (1896)
• Ο Αειπλάνητος (1903)
• Ο Αλιβάνιστος (1903)
• Ο Αμερικάνος (1891)
• Ο Ανάκατος (1910)
• Ο Γαγάτος καί τ' άλογο (1900)
• Ο γάμος του Καραχμέτη (ή το Συναξάρι μιας Αγίας Συζύγου) (1900)
• Ο Γείτονας με το λαγούτο (1900)
• Ο Διδάχος (1906)
• Ο Έρωτας στα χιόνια (1896)
• Ο Κακόμης (1903)
• Ο Καλόγερος (1892)
• Ο Κοσμολαΐτης (1903)
• Ο Ξεπεσμένος δερβίσης (1896)
• Ο Πανδρολόγος (1902)
• Ο Πανταρώτας (1891)
• Ο Πεντάρφανος (1905)
• Ο Πολιτισμός εις το χωρίον (1891)
• Ο Σημαδιακός (1889)
• Ο Τυφλοσύρτης (1892)
• Ο Χαραμάδος (1904)
• Ο Χορός εις του κ. Περιάνδρου (1905)
• Οι Δύο δράκοι (1906)
• Οι Ελαφροΐσκιωτοι (1892)
• Οι Κουκλοπαντρειές (1903)
• Οι Λίρες του Ζάχου (1908)
• Οι Μάγισσες (1900)
• Οι Ναυαγοσώσται (1901)
• Οι Παραπονεμένες (1899)
• Οι Χαλασοχώρηδες (1892)
• Ολόγυρα στη λίμνη (1892)
• Όνειρο στο κύμα (1900)
• Παιδική Πασχαλιά (1891)
• Πάσχα ρωμέικο (1891)
• Πατέρα στο σπίτι (1895)
• Ποία εκ των δύο (1906)
• Ρεμβασμός του Δεκαπενταυγούστου (1906)
• Σταγόνα νερού (1906)
• Στην Αγ. Αναστασά (1892)
• Στο Χριστό στο Κάστρο (1892)
• Στρίγλα μάννα (1902)
• Τ' Αγνάντεμα (1899)
• Τ' Αερικό στο δέντρο (1907)
• Τ' Αστεράκι (1909)
• Τ' Μπούφ' του π'λί (1904)
• Τα Δαιμόνια στο ρέμα (1900)
• Τα Δυό κούτσουρα (1904)
• Τα Δυό τέρατα (1909)
• Τα Καλαμπούρια ενός δασκάλου (1908)
• Τα Κρούσματα (1903)
• Τα Λιμανάκια (1907)
• Τα Πτερόεντα δώρα (1907)
• Τα Συχαρίκια (1894)
• Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη (1896)
• Της Δασκάλας τα μάγια (1909)
• Της Κοκκώνας το σπίτι (1893)
• Το Γιαλόξυλο (1905)
• Το Γράμμα στην Αμερική (1910)
• Το Ενιαύσιον θύμα (1899)
• Το Θαλάσσωμα (1906)
• Το Θαύμα της Καισαριανής (1901)
• Το Καμίνι (1907)
• Το Κρυφό Μανδράκι (1906)
• Το Μυρολόγι της φώκιας (1908)
• Το «Νάμι» της (1906)
• Το νησί της Ουρανίτσας (1902)
• Το Πνίξιμο του παιδιού (1900)
• Το Σπιτάκι στο λιβάδι (1896)
• Το Τυφλό σοκκάκι (1906)
• Το Χριστός Ανέστη του Γιάννη
• Το Χριστόψωμο (1887)
• Το Ψοφίμι (1906)
• Τρελλή βραδυά (1901)
• Υπηρέτρα (1888)
• Υπό την βασιλικήν δρύν (1901)
• Φιλόστοργοι (1895)
• Φορτωμένα κόκκαλα (1907)
• Φτωχός άγιος (1891)
• Φώτα – Ολόφωτα (1894)
• Χωρίς στεφάνι (1896)
• Ωχ! Βασανάκια (1894)

Ποιήματα

• Δέησις (1881)
• Εις ιππεύουσαν Παναγυριώτισσαν (1907)
• Εις την μνήμην του Επαμεινώνδα Δεληγεώργη (1908)
• Εις τους αδελφούς Γιαννάκην και Κωστήν Γ. Ραφτάκη (1902)
• Επωδή γιατρού στη χολέρα (1879)
• Επωδή παπά στη χολέρα (1879)
• Έρωτες στα κοπριά (1907)
• Η Έκπτωτος ψυχή (1882)
• Η Κοιμάμενη Βασιλοπούλα (1891)
• Μια ψυχή (1891)
• Νύχτα βασάνου (1903)
• Προς την μητέρα μου (1874)
• Στην Παναγία τη Σαλονικιά (1983)
• Στην Παναγία την Κεχριά (1920)
• Στην Παναγία την Κουνίστρα (1921)
• Στην Παναγία του Ντομάν (1921)
• Στην Παναγίτσα στο Πυργί (1923)
• Στον Πρόδρομον στον Ασέληνο (1980)
• Στον Πρόδρομον του Κάστρου (1986)
• Στον Χριστόν του Κάστρου (1986)
• Το τραγούδι της Κατίνας (1892)
• Το Ωραίον φάσμα (1892)

Υμνογραφήματα

• Ακολουθία του Αγίου Ιερομάρτυρος Αντίπα, Επισκόπου Περγάμου (1954)
• Απόστιχα του Μικρού Εσπερινού, εις την εορτήν του Προφήτου Ηλιού (1954)
• Κανών ικετήριος εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον την Γοργοεπήκοον (1954)
• Κανών ικετήριος εις τον Όσιον Διονύσιον τον εν Ολύμπω (1954)

Σατιρικά

• Σατιρικά (1954)

Θρησκευτικά άρθρα

• Αγιοβασιλειάτικα (1888)
• Αι Κυρίαι της Νέας Υόρκης και ο Μορμωνισμός (1899)
• Άι μου Γιώργη! (1892)
• Εκκλησιαστικαί εκδόσεις εν Αθήναις (1900)
• Επ' ευκαιρία της Μ. Τεσσαρακοστής (1906)
• Επιστολή (1881)
• Επιστολή προς το Εμπρός (1902)
• Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς (1881)
• Η Δίψα του Δαυίδ (1905)
• Η Εβδομάς της Διακαινησίμου (1881)
• Η Εννεακοσιετηρίς της Παμμεγίστης Λαύρας (1889)
• Η Έννοια του Θεού και ο υλισμός (1881)
• Η Κοίμησις της Θεοτόκου (1887)
• Η Κυριακή του Πάσχα (1887)
• Η Μεγάλη Εβδομάς εν Αθήναις (1887)
• Η Μεγάλη Εβδομάς εν Αθήναις (δεύτερο άρθρο με τον ίδιο τίτλο) (1892)
• Θεοφάνεια (1888)
• Ιερείς των πόλεων και ιερείς των χωρίων (1896)
• Κυριακή του Πάσχα (1892)
• Μικρά απάντησις (1900)
• Ο Επιτάφιος και η Ανάστασις εις τα χωρία (1887)
• Περί της Παναγίας της Κουνιστρίας (1908)
• Πέτρος και Παύλος οι κορυφαίοι (1887)
• Πρόλογος και σημειώσεις εις το βιβλιάριον Παναγία η Κουνίστρια (1903)
• Τα Άγια Θεοφάνεια (1881)
• Τα Μνημόσυνα και το Καθαρτήριον (1891)
• Τα συμβάντα της Σκιάθου (1909)
• Τελευταία απάντησις εις τον «Λόγον» (1891)
• Το Μακράκειον επεισόδιον εν Σκιάθω (1891)
• Φωνή αύρας λεπτής (1901)
• Χριστούγεννα (1887)

Διάφορα άρθρα

• Αι Αθήναις ως Ανατολική πόλις (1896)
• Από τα νησιωτικά έθιμα (1905)
• Αποσπάσματα σκέψεων (1903)
• Άρθρον δια τον Καζαμίαν (Ανολοκλήρωτο) (1987)
• Γλώσσα και κοινωνία (1907)
• Η Αληθής υγίεια (1907)
• Η Εις Γιάννεσβουργ της Αφρικής καταστροφή (1896)
• Ο Απόλλων και το δέρμα του Μαρσύου (1902)
• Ο Μπάυρων (1896)
• Ο Πατήρ Διονύσιος (1888)
• Οιωνός (1896)
• Πόσις και Δάμαρ (Διάλογος) (1901)
• Ταξίδι - Βαπόρι - Ρωμέικο (1895)

Διάφορα μικρά κείμενα

• Α΄ Επιστολή προς την Εφημερίδα (1887)
• Αγγελία εκδόσεως διηγημάτων (1902)
• Απάντησις εις τον Αίολον (1887)
• Απάντησις εις τον Ζ. της «Εφημερίδος» (1891)
• Β΄ Επιστολή προς την Εφημερίδα (1887)
• Βιογραφία Αλ. Παπαδιαμάντη (1925)
• Γεώργιος Δ. Δημητριάδης (1897)
• Γεώργιος Ευθυμιάδης, Λαμιαίος (1905)
• Γνώμη για τον «Ξενιτεμό» του Γ. Βλαχογιάννη (1948)
• Γνώμη δια τον Σουρήν (1894)
• Γουλιέλμος Βιλδ (1899)
• Διηγήματα Αλ. Παπαδιαμάντη (1934)
• Διόρθωσις επιγράμματος (1913)
• Εις την τριακονταετηρίδα του Χ. Αννίνου (1900)
• Εις τον εξάδελφον Δημητράκην (1898)
• Εις Χαρίλαον Τρικούπην (1900)
• Εν δάκρυ επί τω θανάτω της Μαρ. Φ. Γεωργιάδου (1907)
• Θρήνος εις τον εξάδελφόν μου Σωτήριον Αλ. Οικονόμου (1909)
• Παπα-Αδαμάντιος Οικονόμος (1895)
• Πρόλογος εις το Καταστατικόν Συνεταιρισμού Κοινότητος Κοσκινά Καρδίτσης (1908)
• Προς την εφημερίδα «Ακρόπολιν» (1885)
• Τα «Θαλασσινά Ειδύλλια» (1891)
• Το Μοσχάτον της Σκιάθου (1931)

Μεταφράσεις Έργων του

• Αγγλικές
  • The Boundless Garden (Denise Harvey, Publisher), 2007 (διηγήματα), ISBN 978960712023-6, ISBN 9789607120212
  • Tales from a Greek Island, μετάφραση E. Constantinides (1987)
  • The Murderess, μετάφραση P. Levi (1983)
  • Alexandros Papadiamandis: Fey Folk − A tale from Skiathos, εκδ. «Αιώρα», Αθήνα, 2013
  • The Murderess, (Denise Harvey, Publisher), 2007, ISBN 978-960-7120-23-6, ISBN 978-960-7120-21-2
  • Around the Lagoon, tr. P. Mackridge, (Denise Harvey, Publisher),2014, ISBN 978-960-7120-33-5
• Γαλλικές
  • Alexandre Papadiamantis: Une femme à la mer, εκδ. «Αιώρα», Αθήνα, 2015
• Γερμανικές
  • Alexandros Papadiamantis: Der Kirchenscheue, εκδ. «Αιώρα», Αθήνα, 2012
• Ιταλικές
  • Alexandros Papadiamandis: Due Racconti Di Skiathos: Sogno sull'onda & Amore sotto la neve, εκδ. «Αιώρα», Αθήνα, 2012

Διακρίσεις

• Βράβευσή του από την επίσημη πολιτεία με τον Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος λίγο πρίν από τον θάνατό του.
• Δημιουργία μουσείου στη γενέτειρά του Σκιάθο.

Πηγές

• Δημητρακόπουλος, Φώτης (2001). Λεύκωμα Παπαδιαμάντη. Αθήνα: ERGO. ISBN 960-86512-5-5. 
• Ερωτοκρίτου, Αγάθη (2010). Διηγήματα Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη - Βιβλίο Εκπαιδευτικού, A΄ Λυκείου (PDF). Λευκωσία: Υπουργείο Πολιτισμού Κύπρου, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων. ISBN 978-9963-0-4546-4. 

Βιβλιογραφία

• Μπαστιάς, Κωστής, Ο Παπαδιαμάντης (δοκίμιο), Αθήνα 1962.
• Στέλιος Παπαθανασίου, «Παπαδιαμάντης λογοκρινόμενος», Ίνδικτος, τ/χ. 20 (2006), σελ. 208-211
• Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, "Αλληλογραφία", Επιμέλεια Τριανταφυλλόπουλος Νίκος, Εκδ. Δόμος, 1992, Αθήνα ISBN 960-7217-60-8
• Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, "Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: αυτοβιογραφούμενος", Επιμέλεια Μουλλάς Παναγιώτης, Εκδ. Εστία, 1999, Αθήνα ISBN 960050833
• Φουσάρας Γεώργιος, "Βιβλιογραφικά στόν Παπαδιαμάντη", Εκδ. Ε.Λ.Ι.Α., 1991, Αθήνα ISBN 960-201-095-9
• Θέμελης Γιώργος, "Ο Παπαδιαμάντης καί ο κόσμος του", Εκδ. Διάττων, 1991, Αθήνα ISBN 960-7031-10-5
• Ελύτης Οδυσσέας, "Η μαγεία του Παπαδιαμάντη", Εκδ. Ύψιλον, 1996, Αθήνα
• Τριανταφυλλόπουλος Δημήτρης, "Πελιδνός ο παράφρων τύραννος...": αρχαιολογικά στον Παπαδιαμάντη, Εκδ. Νεφέλη, 1996, Αθήνα ISBN 960-211-298-0
• Κεσελόπουλος Ανέστης, "Η λειτουργική παράδοση στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη", Εκδ. Πουρναράς, 1994, Θεσσαλονίκη ISBN 960-242-092-8
• Καργάκος Σαράντος, "Ξαναδιαβάζοντας τη "Φόνισσα": μια νέα κοινωνική και πολιτική θεώρηση του Παπαδιαμάντη", Εκδ. Gutenberg, 1987, Αθήνα
• Κολυβάς Ιωακείμ-Κίμων, "Λογική της αφήγησης και ηθική του λόγου: μελετήματα για τον Παπαδιαμάντη", Εκδ. Νεφέλη, 1991, Αθήνα ISBN 960-211-108-9
• Saunier Guy, "Εωσφόρος και άβυσσος: ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη", Εκδ. Άγρας, 2001, Αθήνα ISBN 960-325-399-5
• Μάτσας Νέστορας, "Αν δεις τον κυρ-Αλέξανδρο η άλλη βιογραφία του Παπαδιαμάντη", Εκδ. Εστία, 1991, Αθήνα ISBN 960-05-0360-5
• "Εισαγωγή στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη: Επιλογή κριτικών κειμένων", Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005, Ηράκλειο ISBN 960-524-194-3
• "Πρακτικά Α' Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991", Εκδ. Δόμος, 1996, Αθήνα ISBN 960-353-033-6
• Φαρίνου - Μαλαματάρη Γεωργία, "Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη: 1887-1910", Εκδ. Κέδρος, 1987, Αθήνα ISBN 960-04-1610-9
• Λορεντζάτος, Ζήσιμος, Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης -Α΄. Πενήντα χρόνια ἀπὸ τὸ θάνατό του, Μελέτες, Εκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1994
• Λορεντζάτος, Ζήσιμος, Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης -Β΄, Μελέτες, Εκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1994
• Χριστοφιλόπουλος, Α. Π., "Βυζαντινόν και μεταβυζαντινόν δίκαιον εις τα διηγήματα του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη", Επιστημονική Επετηρίς Βυζαντινών Σπουδών, 25 (1956), σελ. 322-333.
• Χειμώνας, Χ. Β., "Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και τα νομικά", Δικαίωση, 1 (1983), σελ. 15-20.
• Παπαδιαμάντης Αλέξανδρος, Ποιήματα 1874-1910, Σειρά Αιώνια Ποίηση, εκδ. Ιωλκός, Αθήνα, 2011, ISBN 978-960-426-612-8

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Κείμενα του Παπαδιαμάντη (1 νουβέλα, 53 διηγήματα και 13 ποιήματα )
• «Greece's Dostoevsky: The Stories of Alexandros Papadiamandis», Road to Emmaus. A Journal of Orthodox Faith and Culture, τομ.34, σελ.3-15
• Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης - Ἱστοχῶρος Ἑταιρείας Παπαδιαμαντικῶν Σπουδῶν
• Μουσείο Παπαδιαμάντη
• Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος: Δεν υπάρχει κρυφός Παπαδιαμάντης
• Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Αρχειοθετήθηκε 2010-11-24 στο Wayback Machine.
• Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
• Μαρία Γκασούκα, Η κοινωνική θέση των γυναικών στο έργο του Α. Παπαδιαμάντη (διδακτορική διατριβή)
• Μάρη Θεοδοσοπούλου, Αλεξ. Παπαδιαμάντης Σχόλια στα νέα Άπαντα
• Μάρη Θεοδοσοπούλου, Απάντων Παπαδιαμάντη συνέχεια
• Μάρη Θεοδοσοπούλου, Απάντων Παπαδιαμάντη τέλος
• Η. Παπαδημητρακόπουλος, "Επί Πτίλων Αύρας Νυκτερινής" Πέντε κείμενα για τον Παπαδιαμάντη
• Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Από τη Μετανάστιδα στη Φόνισσα, και από τη Φόνισσα στη Γυναίκα πλέουσα Αρχειοθετήθηκε 2007-09-26 στο Wayback Machine.
• Περι...γραφής, Παπαδιαμάντης Αλέξανδρος: Κοσμοκαλόγερος Κολοσσός...
• Μάριος Μπέγζος, Ο «πολιτικός» Παπαδιαμάντης
• λογομνήμων… κατ’ ευφημισμόν, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
• Βιογραφία και Εργογραφία Αρχειοθετήθηκε 2011-12-27 στο Wayback Machine.
• Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) - Ἀφιερωματικὸς ἱστοχῶρος (ἅπαντα, πολυμέσα, ἄρθρα)

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

• ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Η ΔΕ ΠΟΛΙΣ ΕΛΑΛΗΣΕΝ, Σκιάθος - Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Καλή σου Νύκτα Κυρ' Αλέξανδρε (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ, Έρωτας στα χιόνια (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)